Lesbók Morgunblaðsins - 27.03.1966, Blaðsíða 12

SVIPMYND
Framhald af bls. 10
út bókin „Viðhorf presta gagnvart þjóð-
íélagsstefnum nútímans“.
jóðfélagsvandamál áttu einnig
hug hans allan, meðan á seinni heims-
styrjöldinni stóð, þegar hann var kapel-
lán neðanjarðarhreyfingarinnar í Varsjá.
Hann hélt áfram fræðslu- og uppeldis-
starfsemi sinni meðal uppreisnar- og
byltingarmanna. Flestir voru þeir and-
kommúnistar um leið og þeir voru and-
nazistar. Stalín vissi vel, að ef neðan-
jarðanhreyfingin í Póllandi, einkum þó í
Varsjá, lifði styrjöldina af, ætti hann
eða Rússar og óumflýjanlegur kommún-
ismi með þeim ekki miklu fylgi að
fagna meðal Pólverja. Því lét hann gefa
neðanjarðarhreyfingunni í Varsjá upp-
reisnarmerki, þegar herir hans nálg-
uðust borgina. Þegar uppreisnin var haf-
in, gaf hann Þjóðverjum merki um það,
að herir hans mundu ekki halda inn í
Varsjá þá þegar. Hitler skildi, hvað á
spýtunni hékk, og útrýmdi pólskum
frelsisvinum í Varsjá og borginni sjálfri
í ægilegasta blóðbaði tuttugustu aldar-
innar, meðan sovézki herinn beið hand-
an fljóts. Því fór sem fór í Póllandi, og
þótt mannkynssagan næði ekki lengra
aftur í tímann, geta Pólverjar aldrei
fyrirgefið Rússum þessi hræðilegu svik.
yszynski hélt marga fyrirlestra
meðal frelsisvina í Varsjá, og þeir komu
flestir út á prenti árið 1046 undir safn-
Iheitinu „Andinn á bak við vinnu okk-
ar mannanna". í safnriti þessu má fræð-
ast um hugmyndir hans, ekki sízt um
einka-eignarréttinn. Hann styður grund-
vallarreglur eignarréttarins með tveim-
ur undantekningum: Þjóðfélagslegar
skuldbindingar og varðveizla almanna-
reglu eru honum æðri. Þar tók hann
sér stöðu, sem hann hefur haldið alla
tíð síðan, mitt á milli kommúnisma og
kapítalisma. Wyszynski er ósættanlegur
um eitt atriði: hann er á móti getnað-
arvörnum af guðfræðilegum ástæðum.
Eftir hinar sögulegu ákvarðanir á
fundum heimsherranna í Jalta og Pots-
dam, þar sem víðlendir hlutar veraldar
voru seldir undir vald kommúnista, varð
hin brennandi spurning um sambúð kaþ-
ólsku og kommúnisma, sem tekið hafði
hug hins unga prests og lærdómsmanns
fanginn þegar fyrir stríð, að raun-
hæfu vandamáli, sem starfandi prestur
varð að taka afstöðu til daglega.
P íus páfi tólfti útnefndi hann bisk-
up af Lublin 4. marz 1946. Þar með var
grundvöllurinn lagður að langvinnu
stríði við yfirvöld kommúnista. Komm-
únistar bjuggust við því, að hinn til-
tölulega ungi og róttæki biskup yrði
handhægt tæki í höndum þeirra við
að sætta hina kaþólsku þjóð við komm-
únisma. En það fór öðru nær. Hann
setti þegar á stofn sérstaka deild við
háskólann í Lublin, sem nefnist „Kristi-
leg heimspeki“. Hann hélt fyrirlestra
um þjóðfélagslegar kenningar kaþólskra
manna fyrr og síðar, og hann efndi til
kvöldnámskeiða og fyrirlestrafunda með
al verkamanna í samkeppni við hina
fámennu yfirstétt kommúnista á hverj-
um stað, þar sem rætt var um samfé-
lagslegt gildi kaþólskunnar. í sumum
bæjum varð hlægilegt kapphlaup um
fundarsókn, sem hann vann alltaf, —
einfaldlega af því, að hann leyfði fyrir-
spurnir á eftir og svaraði þeim á mæltu
máli, — sem hinir voru ekki færir um.
A.rið 1948 tók hann við embætti
Hlonds kardínála og höfuðbiskups Pól-
lands, eftir andlát Hlonds, og árið 1949
varð hann erkibiskup af Gniezno og
Varsjá. Þessu fylgdi mikil ábyrgð fyrir
yngsta biskup Pólverja, ekki sízt, þegar
þess er gætt, að á þeim árum tröllreið
ógnarstefna Stalínismans gervallri Aust-
ur-Evrópu. Pólska kommúnistastjórn-
in hafði fram að þessu ekki almennilega
þorað til við kaþólsku kirkjuna, sem
hefur komið með óflekkaðan skjöld út
úr allri hörmungasögu Póllands. En í
ársbyrjun 1950 skyldi loks látið til skar-
ar skríða. Skoðanakannanir, sem eru
hvergi leyfðar í kommúnistaríkjum
nema Póllandi, sýndu, að unga fólkið
var áhugalaust um stjórnmál og meiri-
hluti þess leitaði fremur til kirkjunnar
en kommissaranna í leit að haldreipi í
lífinu.
yszynski sendi út bréf sem
„Monseigneur“ ásamt öðrum kardínála,
Adam Sapieha (1867—1951) (erkibisk-
upi af Kraká), þar sem ríkisstjórnin var
ásökuð um „mala fide“ í nýrri löggjöf,
sem heimilaði ríkisstjórninni að leggja
undir sig alla líknarsjóði kirkjunnar
undir því yfirskini, að þeim væri illa
varið. Biskupabréfið var einsdæmi í
allri sögu Stalínismans. Ríkisstjórnin
varð skelkuð og leitaði sátta við bisk-
upana, og 14. maí 1950 var birt sam-
komulag verzlegs og andlegs valds, þar
sem ríkisstjórn Póllands viðurkenndi
páfa sem höfuð kirkjunnar í Póllandi.
Hins vegar urðu biskuparnir að heita
því að leita viðurkenningar pófa á
landamærum Póllands og Þýzkalands,
en fimm þýzk biskupsdæmi höfðu lent
undir pólska lögsögu eftir stríðið. Þau
voru öll í héruðum, sem Þjóðverjar
höfðu verið hraktir úr með valdi í
stríðslok, en Pólverjum gengið illa að
fylla af pólskumælandi fólki. Sam-
kvæmt sættargerðinni skyldi höfuðbisk-
up Póllands skipa nýja biskupa, auð-
vitað pólska, í þessum biskupsdæmum.
Þetta dróst eitthvað hjá Wyszynski,
enda voru héruðin ýmist mannlaus eða
skipuð öldruðu, þýzku fólki, sem ekki
hafði þótt taka því að flýja vestur á
bóginn samkvæmt einhverju samkomu-
lagi í Jalta eða Potsdam. Biskupsdæmin
voru (pólska nafnið í svigum): Breslau
í Slesíu (Wroelaw), Oppeln í Slesiu
(Opole), Danzig (Gdansk), Allenstein í
Austur-Prússlandi (Olsztyn) og
Landsberg an der Warthe í Branden-
burg (Neumark), (Gorzow Wielko-
polski). Þegar biskupaútnefningin dróst
á langinn hjá Wyszynski, var öll trúar-
bragðakennsla bönnuð, bæði í ríkis- og
einkaskólum.
Þetta bráðabirgðasamkomulag Wysz-
ynskis við kommúnistastjórnina þótti
engu að síður dirfskulegur leikur í
hættulegu tafli, því að páfi hafði vald
til þess að setja hvern þann út af sakra-
mentinu, sem leyfði sér að semja við
bolsjevikka upp á eigin spýtur.
amkomulagið var endurnýjað og
látið standa í fullu gildi. Þessi „modus
vivendi" varaði þó einungis skamma
hríð, því að Stalínistarnir margbrutu
grein eftir grein og klásúlu eftir klásúlu,
til þess að þvinga fram uppgjöf eða
samningaumleitanir, þar sem viðsemj-
andi stæði þegar á lægri tröppu.
„Primas Poloniae", Stefan Wysz-
ynski, var hvergi smeykur og tók upp
„aðgerðalausa andspyrnu", eins og
Gandhi. í janúar 1953 var hann gerður
að kardínála, (útnefndur 29. nóv. 1952),
en honum til háðungar var honum neit-
að um brottfararleyfi úr landi til þess að
þiggja rauða hattinn úr hendi „þjóni
guðsþjóna“. Deilan milli hins guðlausa
ríkisvalds annars vegar og kirkjunnar
og alls almennings hins vegar varð æ
harðari á þessu ári. Kardínálinn hatt-
lausi predikaði strítt í þeim kirkjum,
sem hann komst til (í kommúnistaríkj-
um verða menn að fá sérstakt vegabréf
hjá lögreglustjóra til þess að komast í
næsta hérað eftir fordæmi átthagafjötr-
anna í Rússlandi zarsins) og aðfara-
nótt 26. september 1953 ruddust leyni-
lögreglumenn inn á heimili hans með
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
ekta gestapo-aðferðum kl. hálfsex að
morgni og handtóku hann.
N
liu hofst þnggja ara hrakninga-
ferð kardínálans úr einum felustað í
annan, því að stjórninni í Varsjá þótti
ekki óhætt að láta almenning vita um
dvalarstað hans. Fyrst var hann hafður
í haldi í Rywald, nálægt Graudenz, og
síðar í Ermlandi. 17. desember 1953
voru allir biskupar og vísibiskupar látn-
ir sverja stjórninni trúnaðareiða frammi
fyrir fulltrúum ríkisstjórnarinnar, en
ekki var erkibiskupi sleppt. í októ-
bermánuði árið 1954 var hann sendur
til fangelsis í Neðri-Slesíu. Þar voru
varðhöld á honum aukin. Hann fékk
ekki að lesa neitt og ekki að skrifa
neitt. Honum bárust því engin bréf, og
hann gat ekki sent nein bréf frá sér.
Ekkert fékk hann að vita um harðnandi
dedur ríkisvalds og almennings.
Ári síðar, í október 1955, var hann
fluttur í fangelsi í Komancza í Suð-
austur-Póllandi, ekki langt frá landa-
mærum Slóvakíu og Sovétríkjanna.
Eftir að verkamenn höfðu gert
uppreisn í Posen (Poznan) sumarið
1956 og kommúnistastjórnin í Varsjá
lent í ófyrirsjáanlegum erfiðleikum, var
slakað á varðgæzlu Wyszynskis. Hann
notaði tækifærið til þess að senda hirðis-
bréf til allra pólskra biskupa og ábótans
í klaustrinu á Helgafelli í Czestoc-
howa, sem innifól sundurliðaða stefnu-
skrá um endurnýjun trúarbragða og
kirkjustarfs. Hann minni einnig á, að í
ágústmánuði ætti yfirbiskup Pólverja
að vígja og helga pólsku þjóðina guði
og föðurlandinu, samkvæmt loforði kon-
ungs þremur öldum áður, þegar hann
hét þessu ásamt sérstakri Maríudýrkun
eftir sigurinn yfir hinum sænsku innrás-
arherjum. Um leið gaf Wyszynski út
leiðbeiningar um undirbúning tíu alda
afmælis kristnitöku í Póllandi árið 1966.
í öðru hirðisbréfi stakk hann upp á því,
að í framtíðinni yrðu þjóðræknistil-
hneigingar almennings ekki fordæmdar.
í október árið 1956 komst Gómúlka til
valda í Póllandi. Stjórn hans leysti
Wyszynski úr haldi og bað hann koma
til Varsjár. Hann gerði það og var þar
viðurkenndur sem höfuð pólsku kirkj-
unnar. Fljótlega lentu þeir tveir þó í
deilum, en nú hefur ríkisvaldið þó leyft
„til bráðabirgða", að nemendur á öll-
um námsstigum megi sækja tíma í
kristnifræðikennslu utan ríkisskóla, „ef
það truflar ekki nám þeirra“. Þarna
var sleginn varnagli, sem yfirvöld
kommúnista eiga að segja til um og
meta.
egar kardínálinn kom til Varsjár
28. október 1956, skrifaði hann og birti
bréf til verkamanna og stúdenta, þar
sem hann þakkaði stuðning þeirra á
umliðnum og erfiðum árum. Síðan hélt
hann til Czestochowa, þar sem hann gaf
út biskupsbréf til presta og annarra
trúaðra. 1 bréfi þessu segir hann, að
stefna pólsku kirkjunnar verði fram-
vegis endurreisn frelsisins, sannleikur
og réttlæti í mannlegum og kristilegum
kærleiksanda. Þar fordæmir hann hat-
ur og pólitík, sem leiði til haturs.
Samskipti hinna tveggja nýfrelsuðu
manna, Gómúlka og Wyszynskis, urðu
brátt örðug. í ijós kom, að Gómúlka
vildi viðhalda einræði kommúnismans.
Árið 1961 mótmælti kardínálinn því í
stólræðu, að ríkisvaldið seildist æ lengra
inn á svið kirkjunnar, „en þrátt fyrir
þessar ofstopafullu aðgerðir, biðjum við
um miskunn og meðaumkun og lýsum
því yfir frammi fyrir guði almáttugum,
að við fyrirgefum óvinum okkar af öllu
hjarta“.
sf egar ástandið versnaði, varaði
Wyszynski við „gerræðisfullri sjálfs-
þóttastefnu alræðisríkja" og skoraði á
presta að hræðast hvergi, heldur fylgja
dæmi sínu um hugrekki og traust á
guði. Hann skoraði á ungt fólk að forð-
ast leti og seinlæti hjartans og hugans,
(,,accidia“), bað það um að láta sér ekki
á sama standa um alla hluti, heldur
ganga mót framtíðinni staðfast í lund
og óhrætt í huga, meðvitandi um hina
einstöku afstöðu Póllands í meira og
minna mótsnúnum heimi. Hann bað
kennara í guðs nafni að uppfræða æsku-
lýðinn í ást á sannleika og frelsi, —
tveimur hversdagslegum orðum, sem
skildust því betur hverjum manni, sem
hann saknaði þeirra meira. „Við höf-
um þessi tvö orð ávallt á vörunum, en
er sem mér sýnist, að menn séu orðnir
leiðir á þeim vegna misnotkunar?
Gleymið ekki inntaki þeirra, því að án
þeirra tveggja er hvorki guð né maður
til".
Hann skoraði á blaðamenn að verja
almenn lýðréttindi, sem væru fótum
troðin. Hann skoraði á lögfræðinga að
sjá til þess, að glæpir, verri en þeir,
sem Rannsóknarrétturinn spánski
drýgði, yrðu ekki endurteknir í nafni
„sósíalistískra lagagreina".
yszynski hefur aldrei látið hjá
líða að gagnrýna getnaðarvarnir, leik-
mennskutrúarbrögð, kæruleysi í trú-
málum og æsifrétta- og kynórablöð.
Rómversku krúnunni hefur hann verið
trúr og dyggur, þótt hann hafi lagt
áherzlu á sjálfstæði biskupa í einstökum
efnum. Hann hefur beðið páfann opin-
berlega um að skilja, fyrirgefa og
treysta pólsku kirkjunni fullkomlega.
Hve lengi verður honum eða henni
óhætt?
SMÁSAGAN
Framhald af bls. 3
Og það næsta var eitthvað, sem um
munaði. Stór, þung skepna lá í vegi
fyrir honum: snigillinn var úti, lá eins
og smá-hæðardrag í landslaginu, gljá-
andi af feiti í mjúku grasinu. Hafði vin-
gjarnleg augu á stilkum og húsið á
bakinu.
Maurinn fór þangað og læsti skoltun-
um beint í spikið á honum. Það var
bragð af þessu. En vingjarnlegu snigla-
augun hurfu í einni svipan. Allur þessi
sleipi skrokkur fór að draga sig sam-
an og þrengja sér inn í húsið. Maurinn
hafði náð góðu taki og sleppti ekki.
Hann læsti aðeins skærunum dýpra og
honum var blátt áfram þrýst inn í snig-
ilinn í breiðum húsdyrunum. Þarna varð
kæfandi þröngt og ómögulegt. Hann
langaði til að selja upp, en því varð
ekki einu sinni við komið. Um stund
var svo að sjá, sem hann myndi síga
inn í ankringisleg sniglagöng og líða
þar undir lok. Hann sparkaði og rótaði
og tók andköf, varð að sleppa tökunum
og fara aftur á bak.
Oskureiður losaði hann sig úr
þessu mjúka hvapi og komst aftur út
undir bert loft, gljáandi af fitu um all-
an skrokkinn. Hann varð að standa of-
urlitla stund og ná andanum.
Ekki hafði hann fyrr numið staðar,
en agnarlegu örverpi skaut upp úr jörð-
inni og fór sá að gæða sér á feitinni á
skjöldum hans. Maurinn skóf sig um
bakið með einum fætinum, náði átvagl-
inu og át það. Það bragðaðist engan
veginn. Hann skellti skoltunum í ofsa-
bræði og fór. Snigillinn skaut út auga
og skimaði á eftir honum.
Jörðin var nú orðin vel þurr. Þá losn-
aði hann við þessa hvimleiðu dropa af
stráunum. Nú var allt eins og það átti
að vera. Þurrt og stingandi. Maurinn
glamraði áfram í ofurkappinu.
Honum varð litið á eitt stráið og af-
réð umsvifalaust að hafa það með sér
heim. Það var í engu frábrugðið öðrum
stráum, en það skyldi með. Hann hafði
27. marz 1966