Lesbók Morgunblaðsins - 31.07.1966, Blaðsíða 7

Sálfræðingurinn Sigmund Freud.
MAÐUR OG DÝR
Framhald af bls. 1
um að fjölskyldu og tilhugalífi grágæsa.
Lorenz er um þessar mundir forstöðu-
maður Max-Planck-rannsóknarstofnunar
innar í atferlissálarfræði í Seewiesen í
Bayern. Hann varð fyrstur til þess að
gera mönnum grein fyrir því, hvers megi
vænta af þessari merkilegu fræðigrein.
Sjaldan hefur vísindarit vakið jafn al-
menna athygli á síðustu áratugum og rit-
gerð Lorenz um árásarhvöt manna og
dýra, sem út kom í Vín árið 1963 undir
nafninu „Hið illa“ (Das sogenannte
Böse) og selzt hefur fram að þessu í 80
iþúsund eintökum. Á síðasta ári bættist
svo við tveggja binda ritsafn eftir Lor-
enz, sem hann nefnir: „Um atferli dýra
og manna“ (Úber tierisches und mensah-
liohes Verhalten).
„í ljósi sögu lærdóms og vísinda hlýt-
ur það óneitanlega að hljóma furðu-
lega“, segir Lorenz, „að atferlisrannsókn-
ir skuli vera framkvæmdar af dýrafræð-
ingum en ekki sálfræðingum“. Og satt er
það, að vinnuaðferðir þeirra vísinda-
manna, sem leita skýringa á því, hvers
vegna fólk hlær, kyssist, berst, tekur of-
an hattinn o. s. frv., eru mjög óvenju-
legar. Þeir fara á fætur á næturnar,
leggjast í sefið við árbakka eða skógar-
rjóður rétt fyrir sólarupprás og fylgjast
í sjónauka með fuglavarpi; lifa mánuð-
um saman með öpum í frumskógum og
dveljast stundum saman við fiskaker
með skeiðklukku og vasabók.
Þótt athygli þessara vísindamanna
beinist ekki að mannfólkinu sjálfu, álíta
þeir, að í sigurskræki grágæsarinnar eða
í leik kattar að ullarhnoðra sé að finna
jafn veigamiklar staðreynöir um mann-
iegt atferli og sálfræðileg könnun á
mannfólkinu sjálfu.
Atferlisfræðingar gagnrýna aðferðir
sálfræðinnar og telja þær fremur grund-
vallaðar á heimspekilegum bollalegg-
ingum en mælivísindum. Einnig benda
þeir á, að rannsóknarefnið, hin mann-
lega sál, sé svo margþætt, hvikult og
breytilegt meðan sjálf rannsóknin fer
fram, að sálfræðinni séu með þeim að-
ferðum og tækjum, sem liún notar nú
á tímum, víða takmörk sett við könnun
á dýpstu persónuleikaeigindum.
V ið rannsóknir á mannlegri hegð-
un vilja atferlisfræðingar fremur notast
við hina ótrufluðu skyggni dýrafræð-
ingsins. „Við höfum kynnzt starfsemi
hinna flóknari líffæra með því að rann-
saka frumstæðari dýr með einfaldari
líkámsbyggingu, sem auðvelt er að at-
huga, t.d. með því að hleypa rafstraumi
í vöðva á froski, athuga litninga hun-
angsflugu í smásjá og með því að fylgj-
ast með þróun hænuunga í eggi“, skrif-
ar Grzimek, forstöðumaður dýragarðs-
ins í Frankfurt.
Á hliðstæðan hátt vinna atferlis-
fræðingar að því að bera saman starf-
semi skynfæra og taugakerfis, eðlishvat-
ir, siði og tjáningarlátbragð hinna ýmsu
dýrategunda og reyna í krafti þeirrar
þekkingar að öðlast skyggni til að
greina sundur hið margþætta mannlega
eðli og trausta vitneskju um hvern
einstakan þátt þess. Hliðstæðurnar
tmilli atferlis dýra og manna eru marg-
ar:
Úlfur, sem gefst upp fyrir öðrum
úlfi í einvígi, býður honum óvarinn
barkann, en hundur í sömu aðstöðu
veltir sér á bakið. Maðurinn krýpur
þegar hann biður til guðs, fellur á
hnén fyrir keisaranum, og réttir upp
báðar hendur við uppgjöf. Á bak við
allar þessar athafnir felst sama hvöt-
in. Athöfnin er framkvæmd til þess
að gefa hinum sterkari eða mátt-
ugri ekki kost á að fullnýta yfir-
burði sína.
Ofát í matarveizlum þekkist ekki

Reiður bilstjóri.
eingöngu meðal manna. Hænsn éta
venjulega aldrei yfir sig þegar þau
eru ein sér, en éta helmingi meira
en þau eiga að sér, þegar þau kroppa
í félagsskap með öðrum.
Aukning á glæpum og lauslæti í
kynferðismálum, sem virðist fylgja
hámenningu, hafa atferlisfræðingar
einnig rekizt á hjá ákveðinni fugla-
tegund, sem hafði gnægð fæðu. Vel-
megunin gerði fuglana hirðulausa,
leiddi þá út í kynferðislegt svall,
fjölskyldueinstaklingar börðust, og
fuglarnir frömdu nauðganir og sifja-
spell.
„Leðurjakkavandamálið“ rakst
dýrafræðingurinn Adolf Remane á
meðal engisprettna. Ungdýrin fá oft
smitandi árásarhneigð, sem breiðist
út eins og eldur í sinu um hópinn, og
vegna samstöðu fljúga þau að lokum
ÖIF í eina átt. Þannig myndast engi-
sprettuskýin, sem leggja heil land-
svæði í auðn.
J. sögunum um refinn og gæsina,
manninn og broddgöltinn lýstu dæmi-
söguhöfundarnir Esóp, Lessing og La
Fontaine með samlíkingum mannleg-
um hroka, heimsku, leti og kænsku. Nú
reyna vísindamenn að hagnýta þekk-
ingu á atferli dýranna til skilnings á
manninum.
Ennþá er hér um að ræða einstakar
og óháðar athuganir á stóru rannsókn-
arsviði, sem þó er smám saman verið
að tengja saman.
Bandaríkjamenn stunduðu í áratugi
þessar rannsóknir í tilraunastofum,
aðallega á rottum. Starfsbræður þeirra
í Evrópu lögðu hins vegar meiri áherzlu
á að athuga dýrin í eðlilegu umhverfi.
Þjóðverjinn Oskar Heinroth rannsakaði
svani, gæsir og endur og hélt þar
áfram starfi Jakobs von Uexkúlls bar-
óns, sem fyrstur rannsakaði tengsl
milli meðfædds atferlis dýra og áhrifa
frá umhverfi. Hollendingurinn Nikol-
aas Tinbergen (nú prófessor við Ox-
ford-háskóla) helgaði sig rannsóknum
á hornsílum og mávum, og Lorenz at-
hugaði auk grágæsanna einkum kol-
krabba, endur, krákubróður og aborra.
Á síðustu árum hafa Bandaríkja-
menn einnig snúið sér að rannsóknum
á þvottabjörnum, músum, dúfum, fisk-
um, örnum og enn frumstæðari dýr-
um.
Þýzku og austurrísku atferlisfræðing-
arnir fundu fljótt takmörk lögmáls
rússneska lífeðlisfræðingsins ívans
Petrovitsj Pavlovs, sem með athugun-
um á hundum komst að þeirri niður-
stöðu, að atferli dýra væri ávallt svör-
un við ytri áhrifum. Þeir gagnrýndu
einnig hina bandarísku atferlissálar-
fræði (behaviorism), sem kenndi að
athafnir og hæfileikar dýra væru til-
lærðir og byggðu þar á kenningu Pav-
lovs.
Lorenz og samstarfsmenn hans kom-
ust að þeirri óvæntu og merkilegu nið-
urstöðu, að ýmsir sérhæfileikar og ým-
ist atferli dýra, sem við fyrstu sýn virð-
ast bera vott um mikla skynsemi og
lærdóm, eru í rauninni hverri dýra-
tegund í blóð borin, erfast eins og
háralitur, lögun beinagrindar eða fjöldi
beina.
Krabbar, býflugur, skjaldbökur og
starar geta út frá stöðu sólar áttað sig
á staðsetningu sinni, og sama gera far-
fuglar með hjálp stjörnumerkja.
Ein ákveðin fuglategund hnýtir
flókna hnúta við hreiðurgerðina og
önnur málar hreiðrið að innan með
hálmstráum. Þessir hæfileikar og kunn-
átta er ekki áunnin eða tillærð, því að
dýr, sem einangruð eru frá fæðingu,
sýna sömu hæfni og önnur.
Álykta verður því, að þessir flóknu
eðliseiginleikar séu arfgengir.
E nn merkilegri þykir önnur nið-
urstaða þessara rannsókna. Að baki sér-
hátternis hverrar dýrategundar fundu
Lorenz og samstarfsmenn hans skipu-
legt og fjölþætt kerfi drifkrafta, sem,
erfzt hafa gegnum milljón ára þróun,
og móta einnig mannlega hegðun.
Þarna var þá fundinn hinn óljósi og
lítt kannaði grunnur mannlegs atferlis,
sem sálfræðingarnir Freud og Carl
Gustav Jung nefndu „hið ómeðvitaða"
og _„líbídó“.
Úr ljósnæmum frumum frumstæðra
vatnadýra þróaðist auga mannsins. Frá
fiamþreifurum beinfiska liggur þróun-
in til fótafrosksins og klifurarma ap-
anna til handa og fóta mannsins. Og
á sama hátt töldu nú atferlisfræðing-
arnir, að kerfi eðlishvatanna myndi hafa
þróazt frá einfaldri hegðun ófullkomn-
ustu tegunda dýraríkisins til hins fjöl-
breytta mannlega hátternis — sem sagt
að grundvallarreglur Darwinismans
ættu einnig við um dýpstu eðlishvatir.
Það er dularfullt og margslungið
kerfi með óteljandi afbrigðum. Flestir
hinna lífsnauðsynlegustu eiginleika,
eins og að hlaupa, synda, fljúga, kroppa,
naga eða grafa, heyra undir það _______
svo margbrotnar sem þessar aðgerðir
eru í eðli sínu virðast þær ekki þurfa
að vera tillærðar, heldur meðfæddar.
Og allir þessir eiginleikar („hinir
Framhald á bls. 10
Mannfórn lijá Aztekum.
31. júlí 1966
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7