Lesbók Morgunblaðsins - 31.07.1966, Blaðsíða 10

Líffræðingurinn Charles Darwin.
MAÐUR OG DYR
Framlhald af bls. 7
smáu þjónar viðhalds tegundanna"
(Lorenz)) hlýða eins og verkfæri hin-
um fjórum meginorsökum hegðunar
dýra og manna: eðlishvöt næringanþarf-
arinnar, viðhaldi kynstofnsins, hvötinni
til flótta og árásanhvötinni.
Árásarhvötin, sem menn hafa uim
þúsundir ára mistúlkað sem hina svo-
nefndu reiði, hefir í mörg ár verið
viðfangsefni starfsfélaga Lorenz-kenn-
ingarinnar — því að þar liggur augsýni-
lega frumorsök margra óskýranlegra
andstæðna í hegðun mannsins. Atferlis-
fræðingar lögðu því megináherzlu á að
rannsaka frumorsakir árásarhvatar-
innar og hið merkilega samspil ann-
arra hvata við hana.
„Við sjáum á hundunum", segir Lo-
renz um þetta frumlögmál tegundar-
hegðunar, „að hreyfingar þeirra, þegar
þeir þefa, nudda, hlaupa, glefsa eða
hrista líftóruna úr bráðinni, vekja með
þeim vellíðunarkennd, þótt þeir séu
ekki hungraðir“.
^ grundvelli athugana á þessum
eðlishreyfingum, sem virðast hvorki hafa
neitt sérstakt tilefni né tilgang, draga
atferlisfræðingar eftirfarandi álykt-
un: Sérhver eðlishvöt eða réttara sagt
drifkraftur ákveðins atferlis safnast
saman við stöðugt orkuaðstreymi, en
ákveðin innri nauðsyn krefst eyðingar
á þessari hleðslu. Hundur, sem ekki
fær tækifæri til þess að svala veiðihvöt
sinni, leikur sér að ímyndaðri bráð og
eyðir þannig árásarlöngun sinni.
Atferlisfræðingar álíta, að til sér-
hverrar eðlishvatar svari ákveðin stöð
í heilanum, sem framleiði og geymi þá
orku, sem knýr fram atferli það, sem
lýtur að hvötinni — sennilega í mynd
hormóna.
rJ vissneski taugasérfræðingurinn
Walter R.. Hess og einn samstarfsmaður
Lorenz, Erieh von Holst, fundu ein-
mitt við rannsóknir á köttum og hænsn-
um slíkar stöðvar eðlishvata í stóra
heilanum.
Með því að erta hverja þessara stöðva
með rafstraumi tókst að framkalla hjá
hænsnunum hið ákveðna hátterni, t.d.
svefn, át eða flótta. Endurtekin erting
eyddi orkuforðanum þar til hvötin
dofnaði alveg og færði það sönnur á,
að orkan verður að safnast að vissu
marki til þess að hvötin vakni.
Þetta staðfesti atferlisfræðingurinn
Faul Leyhausen. Lorenz skýrir frá því
að Leyhausen hafi gefið veiðiglöðum
síðan óhreyfðar. Þar næst dofnaði löng-
uhin til þess að bíta mýsnar banasári,
en kettirnir héldu samt áfram að liggja
í leyni fyrir þeim og hrifsa þær til
sín. Að síðustu létu þeir sér nægja að
læðast að þeim, og beindist þá áhug-
inn helzt að músum, sem fjærst hlupu,
en ekki að þeim, sem flæktust fyrir
fótum þeirra.
Stærð orkuhleðslunnar að baki ákveð-
inni eðlishvöt samræmist alltaf gildi
hvatarinnar fyrir lífsafkomu dýrsins.
„Því nauðsynlegri sem einhver athöfn
er í lífinu þeim mun sterkari hvatir
liggja að baki henni“ (von Holst).
„Köttur, sem ætlar að þrauka í lífs-
baráttunni, verður oft að læðast og
liggja í leyni, áður en honum tekst að
klófesta bráðina. Þar sem eitt bit reyn-
ist ekki alltaf nægilegt til að deyða
músina, sér náttúran fyrir því, að hann
bíti oftar“ (Lorenz). f dýragarðinum
verður maður einnig oft var við þessa
forsjálni náttúrunnar hjá dýrunum.
Þótt úlfurinn sé saddur, helypur hann
órólegur um í búrinu, því að þegar
hann er frjáls, hleypur hann yfir stórt
landsvæði í leit að bráð og þarf að elta
dýrið uppi. Ljónið situr hins vegar oft-
ast kyrrt og sættir sig við að hírast
í þröngu búri, því að það er vant því
að liggja í leyni fyrir bráðinni, en eltir
dýrið ekki uppi.
Dýrin verða vör við, þegar hleðslan
að baki einhverri hvöt er að ná há-
marki og leita þá að leiðum til þess að
Dýrafræðingurinn Grzimek.
köttum hverja músina á fætur annarri
og athugað, hvernig hátterni hvers katt-
ar gagnvart músunum breyttist og
veiðiáhuginn dofnaði eftir því sem
hann fékk fleiri mýs. Fyrst hættu kett-
irnir að borða mýsnar, en drápu hins
vegar nokkrar til viðbótar og létu þær
Kaduk fangabúðastjóri við Auschwitz-réttarhöldin. Áhorfendur að hnefaleikakeppni.
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS------------------------
fullnægja henni.
Hundar og kettir „sverma" fyrir
hinu kyninu í nágrenninu, þegar kyn-
hvötin vaknar hjá þeim Svipað hátt-
erni hafa unglingar á kynþroskaaldri.
Þeir eru haldnir innri óróleika og leita
ásamt jafnöldrum sínum að hinu kyn-
inu á götuhornum og í „sjoppum“.
Þessa ómeðvituðu leit nefna vísinda-
mennirnir „sóknaratferli“ (Appetenz-
verhalten).
Farfuglar fljúga þúsundir kílómetra
til varpstöðvanna; t.d. flýgur krían á
hverju vori frá suðurskauti til norður-
skauts til þess að verpa; mennirnir
leita að nýjum lífsskilyrðum, ævin-
týrum og tilbreytni. Hér er um þetta
sóknaratferli að ræða.
milli hinnar óljósu kröfu eðlis-
hvatarinnar og fullnægingar hennar
hefur náttúran séð dýrinu fyrir ertingu,
sem ákveðnir hlutir eða líkamshlutar
vekja. Þetta skýrir hvaða hlutverlc
barmur Soffíu Lorens og munnur Birg-
ittu Bardots hafa. Merkilegt er, að mjög
einfaldir hlutir geta vakið ertingu eðlis-
hvatar. T.d. nægði rauðbrystingi að sjá
rauðar brjóstfjaðrir annars fugls af hvata
kyninu sem kom inn á svæði hans á
Framhald á bls. 12
31. júlí 1966