Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1966, Qupperneq 10
Oscar Clausen: PresfasCgur.
Tveir Grundarvíkur-guðsmenn
S éra Rafn ólafsson, sem var prest-
ur á Stað í Grundavík 1657 — 1686, var
sonur síra Ólafs Böðvarssonar prests í
Saurbæ á Hvalfjarðarströnd, Þorvalds-
sonar. Síra Rafn, sem tók Stað 1657 var
þar vel virtur og kom sér vel, enda
lengstum talinn í heldri presta tölu. En
þó var hann nokkuð sérvitur stundum
og að síðustu féll hann í „ringl og
galdra-sérvizku fyrirtektir“. (Sbr. Pre
Sighv. V. 22.).
Sérstaklega bar á einkennilegum hátt-
um séra Rafns og fyrirtektum á síðustu
æviárum hans. Þannig var það árið 1686,
að séra Rafn neitaði að halda bæna-
daginn, hinn svokallaða Kóngs-bænadag,
sem konungur hafði fyrirskipað, en á
þeim degi var Guð almáttugur auð-
mjúklega beðinn, í öllum kirkjum fs-
lands, að veita hans hátign Danakonungi
náð sína og blessun. — En séra Rafn
hafði verið einn þeirra guðsmanna, sem
voru þröngvaðir til þess að sverja Dana-
konungi hollustueiðana í Kópavogi 1662
og síðan staðfesta þá á Bessastöðum 1670
en þá var það sem íslendingar, af öll-
um stéttum, æðri sem lægri, sóru það,
að sýna konungi hollustu sína og vera
ávallt reiðubúnir til þess, að áhætta fyr-
ir hátignina lífi sínu, eignum og æru,
ef hann þyrfti á að halda. Síra Rafn
hafði því andúð á Danakonungi, og hafði
ekki skapsmuni til þess að biðja fyrir
honum, þó að þess væri máski mikil
þörf. Sr. Rafn var stríðlyndur og ofsa-
fenginn á skapsmunum og frá þvi er
sagt, að hann hafi verið „óþekkur“
Þórði biskupi Þorlákssyni, þegar hann
kom að visitera og bannaði honum
kirkjuna og „talaði til hans illum orð-
um“, þ.e. yfirféll hann með bullandi
skömmum. — Það var að vísu ofur eðli-
legt, að hans herradómur biskupinn í
Skálholti léti ekki bjóða sér slíka fram-
komu undirmanns síns, enda svipti hann
síra Rafni kjól og kalli árið 1687. Reynt
var með öllu móti að fá síra Rafn til
þess að taka aflausn eða ganga til hlýðni
við biskup og prófast, áður en hann
væri kærður fyrir veraldlegum dómstóli,
en ekkert dugði. — Svo var nú eitt á-
kæruatriðið, að eftir að hann hafði ver-
ið sviftur embætti, útdeildi hann sjálf-
um sér altarissakramennti, og neitaði
að meðtaka það úr höndum stéttar-
bræðra sinna.
E n síra Rafn átti í erjum við
fleiri menn en yfirvöld kirkjunnar, eftii
að hann var sviftur hempunni. Urðu þá
málaferli milli hans og eins sóknar-
barns hans, Jóns nokkurs Helgasonar í
Grindavík, og stóð þrætan um það, hvort
síra Rafn mætti kalla sig sóknarprest
áfram, þó að hann væri það ekki lengur.
Það er svo að sjá, að þessi Jón Helga-
son hafi verið ofstopamenni, engu síður
en síra Rafn og munnsöfnuður hans
ekki gefið eftir óþvegnum orðum guðs-
mannsins. Jón Helgason stefndi síra
Rafni fyrir rétt, sem haldinn var á Járn-
gerðarstöðum í Grindavík 3. maí 1688,
og er stefnan með ruddalegu orðbragði,
svohljóðandi:
„Ég Jón Helgason, lýsi þig Rafn Ólafs-
son fyrrum sóknarprest í Grindavík,
lygara og fjölmælismann þeirra orða,
þar sem þú nefnir þig sóknarprest í
Grindavík í þeirri stefnu, sem þú mér
sent hefur.“ (Sbr. Alþb. 1688, VIII. 214).
Ekki er sjáanlegt, að dómur hafi fallið
í þessu illyrðamáli á dómþingum á Járn-
gerðarstöðum, en sama sumarið stefnir
síra Rafn Jóni fyrir Alþingi og þar
komst lögréttan að þeirri niðurstöðu, að
efamál væri að síra Rafn hafi haft Fétt
til þessa veglega titils „sóknarprestur",
eftir að hann hafi verið sviftur embætti,
en hinsvegar munnsöfnuður Jóns Helga-
sonar „svo óbærilegur gagnvart sann-
kristnum náunga sínum“, að hann skuli
gjalda „5 aura“ til næstliggjandi hos-
spitals (þ. e. Kaldaðarnesspítala) honum
og öðrum til viðvörunar, m.ö.o. fékk Jón
sekt fyrir ósæmilegt orðbragð í máls-
skjali.
S umarið 1689 kom svo aðalmál
síra Rafns fyrir á Alþingi, þar sem hann
var ákærður fyrir þverúð við biskupinn,
magister Þórð Þorláksson í Skálholti,
sakramentisútdeilingu sjálfum sér og
margar aðrar sakir, en yfirlit yfir það
mál, rekstur þess og dómsmíðarstöður,
fæst bezt með athugun í Alþingisbókinni
(alþb 1689. VIII 242/243), en hún er á
þessa leið:
„í lögréttu 5. júlí 1689, var upplesinn
allur sá process og málsundirbúningur,
sem bæði af andlegum og veraldlegum
fram hafi farið um málaferli Rafns Ólafs
sonar, nefnilega þrjár áminningar af
kennidómsins hálfu, allar samhljóða í
guðrækilegu máta að leiða téðum Rafn
Ólafsson til auðmýktar, hlýðni og betr-
unar frá sinni óguðlega framferði og
mótþróa við guð og Kristilega kirkju,
samt óvirðingar og foröktunar atvikum
og tiltali við kennivaldið, nefnilega við
veleðla og velæruverðugan herra bisk-
upinn, magister Þórð Þorláksson, sumt
æruverðugan prófastinn, séra Einar
Einarsson, sem bevisauklega er álitið
af hans persónulegu tali hér á lögréttu.
.... Hér að auk fram kom skrifleg um-
kvörtun velnefnds herra biskups, magi-
sters Þórðar Þoriákssonar, samt heiðar-
legs prófastsins, síra Þorsteins Gunnars-
sonar. upp á téðan vandræðamann, Rafn
Ólafsson, að hann samt í sinni þrjózku
framhaldi, einskis aktandi góðar áminn-
ingar síns sóknarprests né annara ,held-
ur hafi hann nokkrum sinnum dirfzt sér
sjálfum sakramentisins meðöl að með-
deila og ei viljað opinbera aflausn taka,
eftir því sem honum í Alþingis synodu
tileinkað verið. —
N ú að athuguðum konunglegum
forordingum, sem alvarleg skikka, að
þeir menn, sem eru harðhnakkaðir, ó-
hlýðugir og þverbrotnir og lítið eða
ekkert akta vilja Kirkjunnar dicipku-
um og kennimanna áminningar, þá er
ályktun lögmanna og lögréttunnar, að
téðurr Rafni Ólafssyni, eftir fyrrtéða
Kongl. forordninga innihaldi tilheyri und
irgefnum að vera því líkamlega straffi,
sem hæfi þeim manneskjum, er í óhlýðni
og mótþróa við Kristilega kirkju og
kennivaldið fram fara.
En af því að síðasta samtali við Rafn
Ólafsson skildist, að hann vildi sig auð-
mjúka og við kristilega Kirkju sættast,
biðjandi auðmjúklega fyrirgefningar
velnefndan herra biskupinn, magister
Þórð Þorláksson, sem velnefndan pró-
fastinn séra Einar Einarsson á öllu því,
sem hann hefði þeim ranglega móti gert
til orða og verka, leynt og ljóst og það
oftlega, lofandi sig viljugan undir opin-
bera aflausn að gefa, þá eru téðir lög-
þingismenn alúðlega bón tilleggjandi,
að velnefndur herra biskupinn vildi upp
á guðs vegna svo vel gera að gefa téð-
um Rafni Ólafssyni enn nú nokkurn
betrunarfrest sig framar fyrir sín af-
brot að auðmýkja, ef heldur hjá líða
mætti sú líkamlega böðuls-hirting. —
En vilji nefndur Rafn enn nú sinni
þrjózku og þverúð fram halda, þá til-
skyldist virðulegum lögsagnara Árness-
þings, Einari Eyjölfssyni, á téðan Rafn
Ólafsson leggja láta með dómsmanna
dómi alvarlega og afdráttarlausa líkam-
lega refsingu, honum til nauðsynlegrar
viðvörunar og afturhalds frá sínu ó-
sæmilega framferði, samt óguðlegu til-
tali upp á æruverðugt yfirvaldið".
E ins og framanskráð Alþingisbók-
un bei með sér, varð síra Rafn að láta
í minni pokann fyrir kirkjuvaldinu i
Skálholti, sem kærði hann til þess, að
þola líkamlega refsingu samkv. Kgl.
fororaningum, þ.e.a.s. að hann skyidi
hýðast opinberlega fyrir að sýna bisk-
upnum „þverúð og þrjózku m.m.“, en
lögréttan var honum þó svo náðug og
nærgætin, að hún bað herradóminn í
Skálholti, að gefa síra Rafni enn frest
til þess, að biðjast auðmjúklega fyrir-
gefningar á yfirsjónum sínum þegar
svona var komið, að veifað var yfir
honum refsivendi laganna, og hann sá
fram undan ógnir og sársauka hýðing-
arinnar, sem framkvæmast skyldi al-
varlega og afdráttarlaust, gaf hann sig
fyrir kirkjuvaldinu í Skálholti. og skreið
á hnjánum fyrir herradóminn, biðjandi
um gott veður og lofandi bót og betrun.
Síra Rafn var dæmdur frá embætti
1691 og fékk það aldrei aftur. Hann dó
3 eða 4 árum eftir að hann lenti í þessu
þrasi, eflaust saddur lífdaga, barnlaus
og var aldrei við kvenmann kenndur.
E ftirmaður síra Rafns Ólafssonar
á Stað, varð síra Stefán Hallkellsson,
sem var sonur síra Hallkels Stefáns-
sonar á Hvalsnesi og Guðrúnar Jóns-
dóttur, Steindórssonar á Knerri í Breiðu-
vík, en amma hennar var hin göfuga
kona, Guðrún ekkja Jóns lögmanns
Jónssonar á Reynistað og Arnarstapa.
Hún var rikasta kona á íslandi á sínum
tíma, en varð að þola þau grimmu ör-
lög, að verða örsnauð beiningakona.
Síra Stefán fékk Stað þegar síra Rafn
var flæmdur þaðan, en hann sótti oang-
að enga hamingju, sem nú skal sagt frá.
Þó að síra Rafn væri misjafnt virtur af
sumum Grindvíkingum, þótti þeim samt
hafa skipt um til hins verra, þegar síra
Stefán kom og tók að sér sálusorgun
þeirra, þeir söknuðu þá síra Rafns, sem
var ágætur kennimaður og lipurmenni
í umgengni, þó að hann ætti í brösum
við biskupinn í Skálholti eins og að
framan greinir.
Síra Stefán var mjög drykkfeldur og
lenti í svalli og skuldavafsi, svo að Jóni
biskupi Vídalín, sem þá var orðinn bisk-
up í Skálholti og sjálfur var drykkju-
svallari, ofbauð framferði hans, og
dæmdi hann frá kjóli og kalli árið 1704,
en siðan fékk hann uppreisn með Kon-
ungsbréfi 20. ágúst 1709, en varð þó
aldrei prestur aftur. óreiða mikil var á
öllum fjárhag og lífi síra Stefáns, svo
að hann var alltaf fátækur maður, enda
átti hann 7 börn á palli, og því var það,
að hann henti það ólán, að veðsetja
tveimur lánardrottnum sínum sama skio
sitt eða bát fyrir skuldum, en um þær
mundir var hann orðinn mjög aðþrengd-
ur af skuldum. — Fregnir af þessu bár-
ust til Skálholts, til biskupsins, Jóns
Vídalín, sem sýndi þá rögg af sér, að
taka hempuna af síra Stefáni fyrir þessa
yfirsjón hans. En það þótti landslýð
einkennilegt, að biskup gaf honum enga
sök á ofdrykkju hans og svalli, sem var
þó hin sanna undirrót fátæktar hans og
óreiðu.
ICona síra Stefáns var Hólmfríður
dóttir síra Þórðar prests á Undirfelli,
sem missti hempuna fyrir hórdóm og
varð holdsveikur að lokum. Síra Stefán
lifði 28 ár eftir að hann missti hempuna,
og dó ekki fyrr en 1732. Þau hjónin lifðu
í ömurlegri fátækt og basli með hin
mörgu börn sín.
10 LESBOK morgunblaðsins
25. september 1966