Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1966, Page 12

Þriggja km iangur kjarnkljúfur
að virðist vera regla í eðlisvís-
ir/dum, að því minni sem hluturinn er,
sem maður vill rannsaka, því stærri
vél þarf til. Dæmi um þetta er hinn
rúmlega þriggja km langi beinlínu hrað-
all við Stanford háskóla, sem nú er að
verða tilbúinn til fyrstu vísindatil-
rauna sinna.
Vélin, sem að því að vonað er, mun
sýna nýjar fínsmíðar í frumeindinni,
framleiðir rafeindageisla, sem er þrisv-
ar sinnum sterkari en nokkurt annað
áhald getur framleitt. Næstu keppi-
nautar hans í þessum efnum eru hring-
brautarvélar í Cambridge, Massaschus-
etts, Hamborg í Þýzkalandi og Yerew-
an í Sovétríkjunum. Þegar hinn nýi
kjarnakljúfur í Stanford er kominn í
gagnið, mun hann framleiða geisla,
sem hefur 300 sinnum fleiri rafeindir
en þessi önnur háorkutæki.
Stórir hraðlar eða kjarnkljúfar eru
byggðir á tvennan hátt — beinir eða
hringlaga. í hinum hringlaga fer agna-
mergðin oft um umferðabrautina, og
er flýtt af einni eða fleirum stöðvum
á brautinni. í beinlínu-hraðli fara þær
aðeins einu sinni gegnum hverja stöð.
Hringlaga hraðlar eru hagkvæmir að
því leyti, að færri hraðla stöðvar eru
notaðar, en þeir verða ekki notaðir til
að þeyta rafeindum á mikilli orku.
Þetta stafar af því, að rafeindir, hin-
ar léttustu allra efnisagna, taka til að
leysa orku í hringlaga vélum, um leið
og þær öðlast meðalháa orku. Orku-
lausnin verður um leið og þær fara
fyrir horn í formi rafsegulorku (út-
varpsgeisiar, sýnilegt Ijós, röntgengeisl-
ar, o.s.frv.)
SIGRUM STANFORD.
P rótónur eða frum eru 1836 sinn-
um þyngri en rafeindir og gengur því
greiðlegar að veita þeim mikla orku
í hringlaga vélum. Hið öflugasta slíkra
tækja, í Brookhaven National Labora-
tory á Long Island, framleiðir 33 BEV
(Billjón Electron Volts) prótónur. Corn-
ell háskóli er að byggja hringlaga raf-
eindavél eða rafeindakljúf, sem miðar
að orku frá 10-20 BEV, en með geisla
sem ekki er nærri því eins rafeindaríkur
og sá í Stanford. A spjaldi á dyrunum
stendur: Sigrum Stanford.
Hin mikla fyrirferð og orkufram-
leiðsla Stanford þarf ofvaxin áhöld:
3000 lesta agnaljósmælir, 50 m á lengd
og snýst á spili. 3 km langur klefi und-
ir þéttum jarðvegi til þess að taka við
útgeislan frá geislanum. Flókið /atns-
kælingarkerfi til sð eyða hita, sem
myndast við hina miklu orku, se'n er
spýtt inn í kerfið.
Hraðallinn skerst gegnum landið eins
og þráðbein þjóðbraut, sein nær frá
rótum Santa Crus-fjalla að Stanford
byggingunum og San Fransisku-floa.
Hraðlinum sjálfum er komið fyrir í
rúmlega 3 km löngu steinsteypuröri
sem er rúmlega 1 m. í þvermál. Var það
í djúpum skurði og síðan þakið jarð-
vegi til að taka við ‘geislan frá raf-
eindageislanum. Samhliða þessu langa
röri, en yfir uppfyllingunni, er tilsvar-
andi, bygging, sem innheldur klystron
pípurnar, sem gegna veigamiklu hlut-
verki í hröðuninni.
Klystron-pípurnar geta aukið út-
varpsbylgjur geysilega. Bylgjurnar ber-
ast niður í neðanjarðargöngin, þar sem
þær hraða reifeindunum. Þetta verður
á líkan hátt og er sjávaröldur bera
með sér rekald, ef það lendir á réttum
stað á öldukambinum.
FRÍ FERÐ.
I rauninni er Stanford vélin 060
hraðlar, hver um sig 1 m á lengd. Raf-
eindir, sem koma inn í annan endann
á slíkri stöð, eru gripnar af útvarps-
bylgju, riða á henni til hins endans,
og fá orku. Þá er útvarpsbylgjan upp
gefin og hverfur úr kerfinu. Rafeind-
irnar halda áfram til næstu stöðvar,
þar sem þær fá enn aukinn hraða, og
þannig gengur það niður hina 3ja km.
löngu pípu.
I augnablikinu er það ein klystron-
pípa sem veitir um 24 millj. vött af
útvarpsafli til fjögurra slíkra stöðva.
Fær því hver 6 millj. vött. Kerfið hef-
ur verið samið þannig, að hægt sé að
bæta við viðbótarklystrónum sem veita
24 millj. vatta í hverja stöð í staðinn
fyrir 6 milljónir. Þannig verður orka
geislans sem nú er áætluð að ná 20
billj. rafeindavoltum (BEV) meir en
tvöfölduð.
Geislinn hefur þegar náð 18,4 BEV.
Stjórnendur hans sögðu í síðustu viku,
að þeir væru þess fullvissir, að innan
fárra mánaða gætu þeir náð — og ef
til vill komist fram úr 20 BEV tax-
markmu.
Áætlanir og teikningar vélarinnar
hófust 1956. Ymsar alríkisnefndir rann-
sökuðu og samþykktu áætlunina. Hún
hlaut þinglega staðfestingu 1961. Hinn
114 milljón dollara kostnaður átti að
greiðast af kjarnorkunefndinni og
Stanford að leigja 480 ekrur af landi
sínu fyrir einn dollar á ári. Fyrsta
sending af rafeindum flugu niður með
geislanum 21. maí og framleiddu 10
BEV, með klystrónum, aðeins komið
leiðis sorgleg lög. Ég held ég hafi verið
sú eina, sem var ekki með dellu. Þeg-
ar maður þarf alltaf að standa á löpp-
unum og snúast kringum alla hina
þá má maður ekki vera að því að hafa
dellu. Þegar ég hugsa mig um held ég
að Ási hafi ekki heldur haft neina
dellu. Hann var eitthvað svo inn í sig.
Maður vissi aldrei hvað hann Ási var
að hugsa. En sem sagt, Dóri komst
að því að Óli hnuplaði blýöntunum
og lét krakkana í skólanum hafa þá í
skiptum fyrir stílabækur. Ég skiidi nú
aldrei hvaða ánægju hann hafði af
þessum gömlu stílabókum, þær voru
allar útþvældar og óhreinar og sumt
af þessu hrafnasparki ekki einu sinni
læsilegt. Ég veit heldur ekki hvort
óli las þær nokkurn tíma. Hann hafði
bara svona gaman af að safna þessu
og krakkarnir létu hann sem sagt hafa
gömlu stílabækurnar sínar í staðinn
fyrir blýantana hans Dóra. Dóri varð
alveg vitlaus og krotaði svoleiðis þvers
og kruss í eina stílabókina að hún varð
alveg ónýt. Að minnsta kosti sagði Öli
það.
S vo ég sat á milli þeirra og svo
Vaggi og hinir krakkarnir og pabbi og
svo var vaggan við hliðina á mömmu
svo hún þyrfti .ekki að standa upp í
miðri máltíð ef krakkinn færi að grenja
og mamma var að segja að það yrði
kannski erfiðast að enginn kæmist á
fyrir að nokkru. Klystrón-pípan, lyk-
illinn að kerfinu og eitt af undrum
nútíma rafeindavísinda, var fundið upp
í Stanford 1937 af Varian-bæðrunum,
Russel og Sigurð, undir umsjá dr.
William W. Hansen, prófessors í eðlis-
fræði. Möguleiki þessa rörs til að marg-
falda útvarpsbylgjur á stuttbylgjutíðni,
gerði möguleg hin aflmiklu ratsjártæki
nútímans.
Klystrónur þessarar vélar, voru svo
langt á undan tæknilegum möguleik-
um síns tíma, að fimm framleiðendur
voru beðnir um að reyna framleiðslu
á þeim. Allar fimm gerðir eru nú í
notkun.
Rafeindageisli sá sem Stanfordvélin
framleiðir er aðeins 2 cm. þykkur og
fer gegnum lofttóma pípu. Kerfið verð-
ur að vera þráðbeint alla leiðina, yfir
3 km. Til að svo megi verða er það
samsett af sjö metra hólfum, sem eru
tengd með eftirgefanlegum samfesting-
um.
BOGNIR GEISLAR.
V ið enda hröðlunarlínunnar fer
rafeindageislinn gegnum „klofnings-
rúm“ þar sem tröllauknir ..^glar beina
honum gegn þrem tilraunastöðvum.
Ein þessara, nefnd Endastöð A, hefur
þrjú hreyfanleg áhöld til þess að gera
grein fyrir dreifingu agnanna þegar
geislinn hittir á frumeindakjarna.
Það framkallar mynd af kjarnanum,
eða kjarnapartinum, en einstök atriði
hans verða ákveðin fyrir orku rafeinda
þeirra, er á honum lenda. Kerfinu .r
hægt að líkja við hinn voldugasta
Framhald á bls. 7.
klósettið úr því farið væri að flæða
út á gólfið. En hún sagði að það pyddi
ekki að deyja ráðalaus og ekki að
renna þegar á hólminn væri komið og
hún ætlaði að kaupa kopp. En þá kom
upp úr kafinu að það fengust hvergi
koppar fyrir fullorðna nema í einhverju
kaupfélagi úti á landi og það tæki
minnst þrjár vikur að fá hann þaðan.
Og það var náttúrulega of seint. En
þá fékk mamma lánað bekken á elli-
heimilinu sem þeir sögðu að þeir mættu
missa. Þá neitar Vaggi bara alveg að
nota bekkenið, því hann hafði aldrei
séð svona áður. Mamma sagði bless-
aður fáráðlingurinn og hann mundi
áreiðanlega sætti sig við þetta með tím-
anum. Hún þóttist ekki sjá þegar Vaggi
fór út á lóð, sagði að það ætti ekki
að þvinga neinn. Ég spurði hana hvort
henni þætti betra að nágrannarnir sæju
þetta og kærðu en þá sagði mamma
bara koma dagar koma ráð og við lifð-
um í frjálsu landi, Vaggi líka.
En nú heyrðist ekki lengur hviss
hviss innan úr baðherberginu og ekki
dripp dropp dropp. Það heyrðist foss-
andi vatnsnljóð eins og í læk. Við flutt-
um rúmin okkar upp og bjuggum um
okkur í stofunum. Mest sátum við í
eldhúsinu sem var beint uppi yfir bað-
inu og nú heyrðist eins og sífelldur
drunandi árniður. Sem var nú ekki
svo skrítið því það var einmitt það sem
það var. Stórt og gruggugt fljót rudd-
ist gegnum húsið okkar. Þegar við lit-
um niður sáum við það streyma kol-
brúnt af mold fram ganginn flæðandi
inn í svefnherbergin og sleikjandi vegg-
ina eins og þeir væru árbakkar. Máln-
ingin á veggjunum var farin að flagna
af. Við gerðum okkur auðvitað engar
grillur með það að húsgögnin voru öll
ónyt. Hvaö þa teppin á goliunum. Vatn-
ið slettist stundum upp í efstu tröpp-
urnar en mamma sagði að við værum
óhult uppi því gluggarnir niðri hefðu
áreiðanlega verið opnir. Hún sagði líka
að neyðin kenndi naktri konu að spinna
og það verð ég að segja að hún gerði
sitt bezta til að láta okkur líða vel.
Verst var kannski að komast aldrei
í bað. Það verður náttúrlega aldrei
annað en kisuþvottur að bleyta þvotta-
poka í eldhúsvaskinum. Það kom okk-
ur mömmu saman um. Önnur óþæg-
indi get ég varla sagt að við höfum
haft af þessu nema kannski þetta með
kennslukonuna hans Gunna. Hún sagði
að það væri svo einkennileg fúkkalykt
af honum. Aldrei fundum við neina
fúkkalykt af honum en hann lá alltaf
á maganum á stigapallinum og glápti
niður í vatnið svo það getur svo sem
vel verið. Hann þóttist sjá myndir í
vatninu. Hann hafði ofan af fyrir litlu
krökkunum með því að lýsa þessu
fyrir þeim svo mér fannst * þetta ekki
gera svo mikið til. En kennslukonan
kvartaði við skólastjórann svo Gunni
var bara heima eftir það. Suma daga
held ég samt að við höfum alveg gleymt
flóðinu þarna niðri.
E n svo hvarf Vaggi allt í einu.
Hann kom ekki að borða sem var skrít-
ið. Hann hafði alltaf passað sig svo
vel í mat. Mamma varð strax svo und-
arleg' og sagði að það væri satt, seint
væri að kenna gömlum hundi að sitja.
Fyrst skildi ég ekki hvað hún átti við
en svo vissi ég það. Ég laumaðist út og
læddist að baðherbergisglugganum.
Hjartað í mér sló ógurlega. Ég hafði
aldrei séð dauðan mann. En svo sat
hann þarna svona friðsæll og rólegur
með galopin augu. Næstum alveg eins
og hann væri lifandi og væri að horfa
á eitthvað. Samt fannst mér skrítið að
hann skyldi hafa opin augun. Ég hafði
alltaf ímyndað mér að fólk lokaði aug-
unum um leið og það dæi svipað þegar
maður sofnar. Og það skrítna var að
ég varð ekkert sorgmædd þegar ég
sá hann þarna. Ég varð bara sorgmædd
þegar ég kom upp aftur og sá hann
ekki. Hann var þó búinn að vera svo
lengi hjá okkur, meira að segja leng-
ur en ég þó ég væri elzt og það er
reglulega sorglegt þegar svoleiðis fólk
bara hverfur allt í einu.
]^í æstur fór Ási. Hann stóð bara
allt í einu upp og gekk beint að stig-
anum. Mamma flýtti sér á eftir
honum. Þá sneri hann sér við og sagði
beint framan í hana: Hefur maður exxi
persónufrelsi? Já, bara sisona hefur
maður ekki persónufrelsi? Það var þá
þetta sem hann var að hugsa allan
tímann. Mamma stóð alveg dolfallin og
gat ekkert sagt því hún gat náttúr-
lega sjálfri sér um kennt. Hún var alltaf
að hamra á þessu frjálsræði. Það var
ekki fyrr en löngu seinna sem hún
sagði nú detta mér allar og sjaldan er
ein báran stök. Og þá var Asi löngu
horfinn. I vatnsflauminn þarna niðri.
Svo tók bara einn við af öðrum. Það
var engu líkara en allir yrðu tauga-
veiklaðir af þessum sífellda vatnsnið
í húsinu. Eða hefðu smitazt af vatns-
sýki. Ég skil þetta ekki. Ég get ómögu-
lega kennt Vagga um þetta allt því þau
voru ekki vön að taka hann sér til
fyrirmyndar meðan hann lifði. Kannski
hafa þau minnstu bara álpazt í ógáti,
en svona hurfu þau eitt af öðru, hvert
einasta, hugsuðu ekki lengur um biv-
antana eða stílabækurnar eða enginn
grætur íslending eða maríu mey. Þetta
var ef ég á að segja eins og er alveg
voðalegur tími. En það verð ég að segja
mömmu til hróss að hún lét engan bil-
bug á sér finna fyrr en daginn sem
pabbi fór. Þá settist hún niður og skókst
öll í herðunum af gráti. Ég reyndi að
SMÁSAGAN
Framhald af bls. 3
12 LESBOK MORGUNBLAÐSINS
.25. september 1966