Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.1966, Blaðsíða 5

PERSONA - Nýr sigur
ngmars Bergmans
Eftir Stefán E. Baldursson
Hvítt, autt kvikmyndatjaldið.
Suð og fjarlægar raddir í
hátölurunum. Truflanir, ógreinilegt
tal, tónar, orð. Skyndilega birtist a
tjaldinu kvikmyndarsýningarvél í
nærmynd, myndlengjan rennur í
gegnum hana, hægt og bítandi. Un,
Btund sjáum við teiknað skrípa-
mynd á hvolfi, síðan stendur eitt
hvað á sér, myndin tekur kipp,
hendist til og frá um tjaldið. Tölu-
stafir: 10-9-8-7 o.s.frv. Blossar. Blind
andi ljóskastarar Hönd Krists negla
á krossinn með stórum, sverum
nagla. Stunur. Ungur drengur kem-
ur gangandi móti áhorfendum og
fer hönd um kvikmyndatjaldið.
Hvítt. Svart. Ljós. Myrkur.
Þannig hefst hin nýja kvikmynd Ing-
mar Bergmans, PERSONA, sem frum-
sýnd var hér á dögunum. Með ofan-
greindu er áhorfandinn rækilega minnt-
ur á, að hann horfir á kvikmynd: Hér
eru tækin. Með þeim getum við gert
„lifandi“ myndir. Myndir, sem valda
blekkingu en segja þó um leið sann-
leika. Nú skulum við sjá hvaða ánægju
við getum haft af þessum tækjum, þess
um myndum, þessari blekkingu, þessum
sannleika. Upphaflega vildi Bergman
kalla kvikmynd sína KINEMATO-
GRAFI, sem hreinlega merkir kvik-
mynd, hreyíimynd, en valdi síðan heitið
Persona, sem við getum þýtt hlutverk,
með skírskotun til upphaflegu merk-
ingarinnar: gríma. Hér er fjallað á
djúpsálrænan hátt um persónuleika
mannsins, hlutverk hans, grímu. Hve-
nær erum við að leika, hvenær erum
við sönn. Hér er fjallað um einmana-
leikann, innilokun sálarinnar, nauðsyn
mannlegs samneytis og skilnings.
A. ndstætt svo mörgum ágætum
kvikmyndaleikstjórum, sem síðustu ár
hafa gefið sig viðskiptahlið kvikmynd-
anna, kvikmyndaiðnaðinum á vald í
æ ríkara mæli og slakað á listrænum
kröfum, heldur Bergman í gagnstæða
átt og er list sinni trúr. f síðustu mynd-
um hans hefur mátt greina öfluga við-
leitni til einbeitingar, samþjöppunar,
hreinsunar. Allt, sem ekki er óhjákvæmi
legt eða lífsnauðsynlegt við túlkun efn-
isins, allt skrum og ytri tálbrögð er
fjarlægt. Þessi þróun er greinileg í
trílógiu hans — Svo sem í skuggsjá,
Kvöldmáltíðargestirnir, Þögnin. Hér hef-
ur hann náð enn lengra. Umhverfið er
þrengra, formið hnitmiðaðra, hreinna
og tærara en nokkru sinni áður. Hlut-
verkin eru eiginlega aðeins tvö og annað
þeirra er þögult.
Leikkonan Elisabeth Vogler (Liv Ull-
mann), ung og fögur hefur snúið baki
við leiksviðinu og í þrjá mánuði ekki
mælt orð frá vörum. Síðasta hlutverk
hennar var Elektra. Læknar hafa úr-
skurðað hana bæði andlega og líkam-
lega heilbrigða. Þögnin er því bersýni-
lega vandhugsuð ákvörðun leikkonunn-
ar. Hún er falin umsjá ungrar hjúkrunar
konu, Ölmu (Bibi Andersson). Þær
flytja í sumarbústað við hafið, fjarri
öllum mönnum, einangraðar kyrrð og
ró staðarins. Alma reynir á allan hátt að
gera frú Vogler lífið létt, talar mikið
og þá óhjákvæmilega um sjálfa sig og
sína hagi. Frú Vogler örvar hana með
brosi sínu og vinalegri framkomu.
Hreykin og uppörvuð af athygli þeirri,
sem þessi fræga leikkona veitir henni,
og óvön slíkri eftirtekt, talar Alma
frjálslega, opnar hug sinn og veitir frú
Vogler aðgang að sínum innstu hugar-
fylgsnum.
IConurnar tvær eru óvenjulíkar í
útliti, og Alma lætur jafnvel þau orð
falla í gríni kvöld eitt, þegar hún er
við skál, að þær gætu eflaust breytt sér
hvor í aðra án mikillar fyrirhafnar,
jafnvel sínum innra manr.i,
Hið einhliða „samtal“ þeirra verður
Ölmu með tímanum of þung byrði. Hún
sárbænir frú Volger um hjélp, þó ekki
væri nema eitt orð. Frú Volger verður
á báðum áttum, á greinilega í miklu
sálarstríði, en orðið lætur standa á sér
Alma hefur komizt yfir bréf, sem frú
Volger hefur skrifað lækninum. í því
segist hún hafa mikla ánægju af Ölmu,
skoðunum hennar og frásögnum um
sjálfa sig; það sé lærdómsríkt að rann-
saka hana. Ölmu verður ljós afstaða leik
konunnar til hennar: hún er henni ein-
ungis lærdóms- og rannsóknarefni. Hún
missir nú stjórn á sér andspænis hinni
órjúfandi þögn. Það kemur til átaka
milli þeirra, innibyrgðar tilfinningar fá
útrás í heiftarlegum handalögmálum.
Eitt andartak tekst Ölmu að hræða frú
Volger svo, að hún rekur upp skelfingar-
óp, en hún jafnar sig fljótt og hlær að
uppgjöri þeirra. Aftur ríkir logn á yfir-
borðinu. Alma er viljasterk, hún hefur
tekið að sér þetta verkeíni, hún gefst
ekki upp.
Tíminn líður. Skilin milli draums og
veruleika blandast í huga Ölmu. Sjálfs-
einkenni hennar taka að óskýrast, áhrif
hlustandans eru sterk. Með návist sinni
og þögn þrengir hann sér æ sterkar inn
1 meðvitund hennar, grefur um sig í
hugskotum hennar. Samveran hefur nú
bundið þessar tvær konur sterkum ó-
rjúfandi böndum. Þær eru orðnar ó-
hugnanlega háðar hvor annarri, endur-
speglast hvor í annarri. Hugsanir þeirra
blandast og bilið milli skapgerðarein-
kenna þeirra verður óljósara, unz mörk-
in hverfa, og' persónuleiki þeirra renn-
ur saman í eina heild. Þær lifa hvor í
annarri.
E ins og áður er sagt er kvikmynd-
in hnitmiðuð og laus við allar vífilengjur
Atburðarásin er innra með persónunum
en endurspeglast í ytri gerðum þeirra.
Aðalviðfsngsefni Ingmars Bergmans hef
ur ætíð verið maðurinn og sálarlíf
Nú eru sögð seinustu forvöð að
skrásetja alls konar þjóðlegan fróð-
leik, — sögur og sagnir, orðtök og
málshœtti, þulur, kvœði og vísur,
rímnalög og sálmalög, lýsingu á
atvinnuháttum, þjóðtrú o. s. frv.
Sú gérhreyt
ing hefur orð-
ið á högum
manna í þessu
landi hin síð-
ari ár, að forn
ir siðir, sem
sumir hafa
verið óhreytt-
ir að öllum
líkindum allt
frá landnáms-
öld, hljóta að
hverfa í glatkistuna. Nú þegar
finnast ekki lengur dœmi um gaml
ar og fyrrum rótgrónar venjur í
daglegu lífi fólks, nema á spjöldum
skrásetjara. Byggðir leggjast í eyði,
og með brottflutningi fólks týnast
örnefni, sem mörg hver eru elzt
og fegurst dœmi íslenzkrar tungu.
Gjörbreyttir atvinnuhættir og hú-
setuhœttir (samþjöppun meirihluta
landsmanna á þéttbýlum svœðum)
válda því óumflýjanlega ásamt
mörgu öðru, að mikill hluti
hins forna menningararfs okkar fer
forgörðum, — þ. e. a. s. hann verð-
ur ekki lengur lifandi, sjálfsagður
og daglegur hluti af andlegu lífi
og verkmenningu þjóðarinnar.
Við því verður vitaskuld ekkert
gert. Hins vegar yrði það œvarandi
skömm okkar tslendinga, ef við
notuðum ekki tímann vel um þess-
ar mundir til þess að varðveita á
bókum, segulbandsspólum og kvik-
myndum hvers konar þjóðlegan
fróðleik, sem ella glataðist með
þessari kynslóð. íslenzk menning
er ekki einvörðungu fólgin í þeim
afrekum, sem hœst ber og við stát-
um mest af, — sagnaritun og skáld
skap. Hún er einnig fólgin í ótelj-
andi atriðum, smáum og stórum,
sem til samans gera íslenzka
menningu sérstœða og einstaka,
jafnvel einrœna eða eyrœna.
Sumum kann að þykja lítið
koma til ýmissa þeirra þjóð-
legu frœða, sem gefin hafa verið út
á prenti síðustu tvo til þrjá ára-
tugina. Samt er það svo, að' vart
hefur verið prentuð svo ómerkileg
bernskuminning eða draugasaga, að
eitthvað megi ekki af því frœðast.
Oft er um lítilfjörlega hluti að rœða,
en allir falla þeir með einhverjum
hœtti inn í heildarmyndina. Segja
má, að sumir þœttir íslenzks at-
vinnulífs á vissu tímaskeiði hafi
verið þrautkannaðir, og sama eða
svipað er að segja um ýmislegt í
þjóðtrú og siðum, en — lengi er
von á einum. Ungt fólk og fróð-
leiksfúst veit oft af lestri deili á
ýmsum sérkennilegum atriðum í
þjóðháttum fyrri tíma, en það rek-
ur stundum í rogastanz við að
heyra um hlvti, sem þóttu svo sjálf-
sagðir á timum afa þess og ömmu,
að enginn hefur hirt um að fœra
þá í letur.
Viðurkenna verður, að sumt af
svokölluðum „þjóðlegum fróðleik“,
sem borið hefur verið á borð fyrir
okkur hin síðari ár, hefur verið af
svo ómerkilegu tagi, að það mun
hafa fœlt menn frá því að fá á-
huga á iðkun þjóðlegra frœða. Nú
eru hins vegar að verða þau skil í
íslenzku menningarlífi, að einskis
má láta ófreistað við að bjarga
sprekunum á þurrt, áður en hin
fræga „holskefla timans“ fœrir allt
i kaf. Á hverjum degi deyja menn
og taka með sér fróðleik í gröfina,
sem áldrei og hvergi verður annars
staðar eða í annan tíma að finna.
Þótt sumt af þessum fróðleik þyki
almennt ekki mikils virði nú á tím-
um, getur svo farið, að afkomendur
okkar líti öðrum augum á hlutina.
Margt af því, sem nú er eilíflega
að líða undir lok í íslenzkri þjóð-
menningu, var ekki mikilsverður
þáttur í íslenzkri menningararfleið
og litil eftirsjá í því, en allt var
það hluti af heildinni, og vitneskj-
an um það verður að vera til.
Vonandi er, að þeir, sem með
fjárveitingavaldið fara, skeri ekki
við nögl séi framlög til skipulegr-
ar söfnunar á þessu sviði. Við eig-
um unga og áhugasama frœðimenn,
sem eru reiðubúnir til þess að vinna
ötullega að söfnun um land allt.
Menntun þeirra og áhugi verður að
fá að njóta sin. Það ætti að vera
þjóðmetnaðarmál meðal Islendinga,
að ekkert sé sparað til að forða
hinum fornu verðmætum frá œvar-
andi gleymsku, — en komið er
fram á elleftu stundu.
Magnús Þórðarson.
13. nóvember.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5