Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.1966, Blaðsíða 14

ASuðurnesjum er nú fleira
fólk en nokkru sinni. Og
þar er meira um að vera en víðast
annars staðar á þessu athafnasama
landi.
Þar er hliðið inn á loftbrúna, sem
liggur til umheimsins héðan frá Ægi
girtu íslandi, sem svo lengi hefur
verið afskekkt, einangrað, yzt á
ítánarslóðum.
Það er því ekki nema næsta eðlilegt
að margt hafi breytzt í þessum lands-
hluta og sitthvað af því gamla og góða
urðar á "Útskálum. Það ár getur hann
„helztu manna, er uppi eru á Suður-
nesjum“. Þessa nefnir hann í Leirunni;
Ekkja Kristín Magnúsdóttir í Melbæ,
kvenskörungur, greind og góðgerðar-
söm, hefur þó ekki mikil efni, en verð-
ur allt drjúgt í hendi.
Árni Helgason ekkjumaður í Hrúður-
nesi, hugvitssamur, vandvirkur smiður,
hinn mesti iðju- og erfiðismaður, hrein-
lyndur, ráðvandur og guðhræddur.
Gísli Halldórsson í Ráðagerði, áhuga-
og atorkumaður, heppinn til sjávarins,
jarðabótamaður.
Á Gufuskálum bjó Pétur Jónsson með
hjálpari í Útskálakirkju í 40 ár, sóma-
Golfkerra á sjávarkambinum.
hafi gengið fullkomlega úr skorðum
og farið forgörðum í öllum þessum
fóiksfjölda og fyrirgan'ú.
Það er líka svo að þarna suður á
Nesjunum er ein sveit, sem manni finnst
bókstaflega vera að týnast — hverfa —
líða burt úr vitund fólksins, a. m. k.
heyrir maður hana aidrei nefnda á
nafn frekar en hún væri ekki lengur
til.
Getur þetta verið r
Hvaða sveit er þetta
Ekki er það Ströncir eða Grinda-
vik, eða Garðurinn, eða Miðnesið, eða
Njarðvíkurnar. Nei, en nú er líka ó-
talin ein sveit Suðurne.ja — Leiran —
litla sveitin milli Keflavikur og Garðs.
En það ber svo lítið á henni, að maður
getur farið þarna oft um án þess að
veita henni nokkra eftirtekt.
í Leirunni eru nú aðeins þrír bæir
í byggð; stórbýli'ð Stóri-Hólmur, Reyni-
staður, sem er nýbýli á Litla-Hólmi,
og landnámsjörðin Gufuskálar.
Á þessum bæjum búa innan við 10
manns, svo að það er ekki nema von
að Leiran sé horfin í skugga fjölmennis-
ins í Keflavík, sem er að þengja út
yfir öll sín gömlu landamerki. Öðru
vísi var. Fyrir eina tíð — það eru raunar
ekki nema 86 ár síðan — voru þessir
staðir, Keflavík og Leira, með nákvæm-
lega jafnmarga íbúa — 154 — eitt hundr
að fimmtíu og fjórar sálir, eftir því
sem segir í Suðurnesja-annál sr. Sig-
maður og merkilegur á marga grein.
Gufuskálar eru landnámsjörð Ketils
gufu Öriygssonar. En ekki átti það fyrir
honum að liggja, eða fólki hans, að
setja svip sinn á byggðina i Leirunni.
Frá honum segir svo í Egilssögu;
„Ketill gufa kom til íslands, þá er
land var mjög byggt. Hann var hinn
fyrsta vetur að Gufuskálum á Rosm-
hvalanesi. Ketill hafði komið vestan um
haf af írlandi. Hann hafði með sér
þræla marga írska.
Lönd voru öll byggð á Rosmhvala-
nesi þann tíma. Réðst Ketill því það-
an á brott og inn í Nes og sat annan
vetur á Gufunesi og fékk þar engan
ráðstafa. Siðan fór hann í Borgaríjörð
og sat þar hinn þriðja vetur..........
Ketill gufa fór síðan vestur í Breiða-
fjörð og staðfestist í Þorskafirði.
S tóri-Hólmur í Leiru er í jarða-
bók 1861 langhæst metna jörð í Rosm-
hvalaneshreppi, sem náði yfir Miðnes,
Garð og Leiru. Þá er hún metin á 51.9
hundruð, ásamt þessum hjáleigum:
Kötluhóli, Bakkakoti, Litla-Hólmi, Ný-
lendu, Rófu, Garðhúsum og Ráðagerði.
Um aldamótin síðustu var byggð
mjög blómleg í Leirunni. Þá áttu þar
heima 134 manns á 29 heimilum, 11 eru
taldir bændur, 'hinir tómthúsmenn.
Þá gekk þaðan um einn tugur heima-
skipa á vetrarvertíð og á vorvertíð fóru
Litlihólmur í Leiru.
þaðan 62 fleytur þegar flest var. En á
þessum árum reru fleiri úr Leirunni
heldur en Leirubúar. Þar lágu við for-
menn af Inn-nesjum, stór-útvegsbændur
með skipshafnir sínar og stunduðu sjó-
inn þaðan, vegna þess hve stutt var á
miðin. Sumir þeirra áttu þar verbúðir.
A rbækur og annálar bera þess
vott að Leiran hefur orðið að gjalda
Ægi sinn skatt ekki síður en önnur
sjávarpláss.
Hér eru nokkur dæmi þess frá síð-
ustu öld,
1830: Fórst skip frá Bakkakoti með
5 mönnum.
1836: Fórst bátur frá Stóra-Hólmi
með 3 mönnum.
1863: Fórst bátur úr Leiru með 2
mönnum.
1875: (5. júlí) fórust sex karlmenn
og 2 konur úr Leiru, ætluðu í kaupa-
vinnu upp í Borgarfjörð.
1875: (15. okt.) fórst skip úr Leiru
með 5 mönnum.
1879: Fórst bátur frá Litla-Hólmi
með 4 mönnum.
En frá þessum tima má minnast á
fleira í Leirunni heldur en sjósóknina.
Þar var félagslíf og fræðslustofnun.
Þar var lagt til baráttu við Bakkus
með því að byggja Gúttó, þar sem
fundir voru haldnir og samkomur og
leikrit selt á svið. Þar var kennt börn-
um þessarar þéttbýlu sveitar, og svo
var byggður skóli úr steinsteypu, og
því standa veggir hans enn í dag sem
óbrotgjarn minnisvarði um framtak
Leirubúa í fræðslumálum meðan sveit-
in þeirra var og hét.
Fyrsti kennari Leiruæskunnar var
hinn snjalli hagyrðingur, ísleifur Gísia-
son kaupmaður á Sauðárkróki, sem var
borinn og barnfæddur í Leirunni. Ekki
er hann samt höfundur hinnar alkunnu
vísu í söngbók stúdenta:
Hann Árni er látinn í Leiru
og lagður í ískalda mold,
og burtu frá sulti og seyru
flaug sálin og skildi við hold.
Úr heimi er formaður farinn,
sem fram eftir aldregi svaf.
Og nú grætur þöngull og þarinn,
því hann Arni er pillaður af.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
13. nóvember.