Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.1966, Blaðsíða 13

GYLFAGBNRIIN3
TeSknari HðraSdur Gu^bergsson
Þ'A MÆl'íl q/\NÖLERi:
UNDR MIK'lT, £R ÞV/l'IKR
HÓfÐlNCil srn fRíYR ER
VILDl (lEFA SVíRÐ, SVÁf\T
íMNN 'ATTl £/qi /INNAT
JfíFNCOTT. GEYSIHIKiTnílR
VAR HONUrt PAT, ÞÁ ER
HAFJN DARÐIS* V/£> þANN,
IR BELI HElTtR. MT V£/T
T/?C/A MÍN AT ÞEIRAR CJAf'
/\R My/NÞ/ HANN Þ'A IPRASIC,
Þ'A SVARAR HfoRR • L'iTlT MARK VAR
Þ'A AT, £R Þ£IR 6LH MrTTUSK.
DREPA MATTI FRETR HANN ME.V
H£NDI SINNI. V£RÐA MVN ÞAf,ER
FREVR MUN ÞYKKJA V£RR VIÐ
KOMA.ER HANN/1ISS/R SVERDS-
iNS.tA ER /1ÚSP£ÍLSVNlR £ARA
AT HERJA-1 ~
__________________________________________ Þ'ASVARARHARR-.SATTERÞAT, ERÞOSEdlR,
Þ’A MÆHlQAHqLERr- ÞAT SEGIR Þfy ATALLIR Þ£lR m£NN, ER'l AUMIKlT FJÖLMENNI £R ÞAR. EN MIKLU
ORRVSTJ HAFA FALLlT FRA UPPHAFI MEIMS, £RU Nö KO/MN- f££|RR SKAL ENN V£RÐA, OKMUN ÞO OF
IR TiL "OÐINS 'l VALHÖtL. HVAT HEFlR HANN AT FA Þ£IN[ ÚTlT ÞYKKJA, ÞÁ ER ULFRINN KEMR.
ATVISTUM?EK HVCDA.AT ÞAR SKYLDI VERA ALLNlKlT FJOl- ,— --------——„ ,------------
— 1 MENNI. ___ 5VAERHER5ACT:
ANDHRlMNlR LÍTR
'/ ELDHR'tnNl
SÆHR'lMNl SOÐINN.
FLESKA BAZT.
ÍN ÞATFÍIIR VITU,
V/Ð HVATEINHERJAR
ALASK.
£N ALDRI ERSVA MlKILl MANNFJÖLOl'/ VALHÖU/AT Eiqi M'A ÞEIM ENDASK FLESK GALTAR Þ£SS,ER S-EHR'lMNlR HEITIR. EN ÞCSSI SPURNINC.ER NÚ'
SPVRR Þú, ÞYKKIR MER L'/KARA, AT FÁIR NVNl SVÁ v'/S/R V£RA, AT HÉR KUNNI SATT AF AT SECJA. ANDHR'IHNIR HE/T/R STEIKARINN, EN ELDHRIMMIR KETlLLINN.
Blaðað í örnefnaskrá
Framhald af bls. 4.
í> jólfur eða Bjólfstindur (1085 m)
gnæíir yfir Seyðisfjörð, en Gunnhildur
yfir Loðmundarfjörð. Þangað eiga í ár-
daga að hafa komið fóstbræðurnir
Bjólfur og Loðmundur af Vors af Þulu-
nesi í Noregi og nam Bjólfur Seyðis-
ijörð, en Loðmundur Loðmundarfjörð.
Landmannaafrétti og í Kerlingarfjöll-
eru prúð fjöll samnefnd honum bæði á
Landmannaafrétti og í erlingarfjöll-
um. Loðmundur á að hafa flutzt búferl
um úr firði sínum að Sólheimum í Mýr
dal. Þar stóð hann fyrir jökulhlaup-
um, en skriðuföllum eystra. Fóstbróðir
hans hélt kyrru fyrir í sínum sauðsæla
firði, en Bjólfell hreykir sér þó við
Heklurætur. Það gæti verið sömu ættar
og Bjólfur hinn austfirzki og nafnið
slytt úr Bjólfsfell. Bjólfur Seyðfirðing-
ur er eini „fslendingurinn", sem borið
hefur nafnið, svo að vitað sé, en meðal
Engilsaxa átti hann kappann Beowulf
að alnafna. Sá var ekki einhamur og
vann að nokkru svipuð afrek og Grettir
sterki hér úti í eina tíð. Bæjarnafnið
Bjóla í Holtum gæti verið samstofna
Bjólfsnafninu, og væri þar fundin systir
Bjólfs og kona Loðmundar, ef hafður
væri háttur höfundar Kjalnesingasögu
við örnefnaskýringar. Áður en lagt er
á þá braut, ber að gæta þess, að norður
á Svalbarðsströnd eiga menn að hafa
nefnt fötur bjólur til skamms tíma.
Jarðarinnar Bjólu er hvergi getið í heim
ildum fyrr en á 16. öld, en allt um það
mun hún fornt stórbýli, sennilega stofn-
að á 10. eða 11. öld. Hít er nafn á skinn-
belg stóruni og átvagli, en gæti einnig
verið fornt skessuheiti, eins og sagn-
irnar um Hít tröllkonu gefa til kynna,
13. nóvember. -----------------
þótt nafnið sé ekki skráð meðal tröll-
kvennaheita að íornu. Stórkonur voru
m.a. nefndar eftir stórum ílátum eins og
Ama og Ámgeiður. Það er því hugsan-
legt, að Bjóla sé fornt fötu- og stór-
konuheiti og Bjólfell dragi nafn af
líkingu við ílátið á hvolfi. Allt er þetta
vafasamt og sennilegast að nafnið sé
innflutt, bærinn heiti eftir einhverri
Bjólu austan Atlantshafs. Helgi bjóla
á Hofi á Kjalarnesi kom frá Suðureyj-
um, en Vilbaldur Dufþaksson af frlandi
nam Búland i Skaftafellssýslu, og hét
einn sonur hans Bjólan, en það telst
sama og írska nafnið Beólán. Senni-
lega er of langsótt að tengja bæjarnafnið
írskri nafngift.
Á Austfjörðum skarta ýmis önnur
trölla- og vættanöfn en Bjólfur og Gunn
hildur á háfjöllum:Glettingur og Skæl-
ingur eru í Borgarfirði, Flanni (sbr.
flenna) í Seyðisfirði, Lolli og Gerpir
við Norðfjörð, Andri er við Eskifjörð,
Örnólfur við Reyðarfjörð, Njáll,
Bera og Röndólfur við Breiðdal, en
Víkingur í Héraðsfjöllum hak Loðmund
arfjarðar. Oneitanlega virðist sem sumir
frægra landnámsmanna hafi ekki verið
mennskir með öllu, heldur af ætt jötna
og landvætta eins og þeir fóstbræður
Bjólfur og Loðmundur.
K æjarnafnið Asgarður gæti verið
kennt við hinn forna bústað ásanna,
en Bandagerði mun merkja goðagerði,
því að bönd er fornt samheiti á goðun-
um. Goðaland, Goðafoss, Goðasteinn og
Goðhóll eru staðir kenndir við goðin.
A Austfjörðum eru Goðaborgir í nær
hverri sveit frá Mýrum til Borgarfjarðar
eystra; þetta eru hæðir á fjöllum uppi,
eins og Goðaborg á Goðaborgarfjalli í
Norðfirði, og fylgja þeim ýmsar sagnir.
Ein er sú, að menn eiga að leggja
þangað leið sína árla morguns berfættir
og biðjast fyrir. Aðrar telja hof hafa
staðið að fornu á borgunum eða þær
séu jafnvel fornar hofrústir og þangað
hafi goðin ílúið undan kristninni. Ekki
má gera þar nein jarðspjöll eða grafa
eftir goðunum, því þá sveipa borgirnar
sig þoku eða bæir standa í ljósum log-
um. f Reyðarfirði er Goðatindur, Goðaá,
Goðafoss og Goðasteinn við sjó fram,
en þrír Goðasteinar í Búlandsdal við
Goðasteinsmýri í Berufirði. Óvíst er
uni aldur margra þessara örnefna, en
önnur munu forn.
Ullur hét ágætur guð norrænna manna
við upphaf víkingaaldar. Ekki fara
miklar sögur af honum hér á landi, en
þó hefur hann notið nokkurrar vin-
sældar. Til skamms tíma blótuðu fs-
lendingar hann með því að gefa honum
ullinseyrun af hjarta hverrar skepnu,
sem þeir lóguðu. — Undan Kinnarfelli
í Þingeyjarsýslu norður fellur Skjálf-
andafljót um Ullarfoss ofan í Skipa-
poll. Sunnar í Bárðardal í Svartá inn
af Lundarbrekku er annar Ullarfoss.
Báðir munu fossar þessir kenndir við
hinn forna höfuðguð norrænna manna.
En þjóðleiðin um héraðið liggur hjá
fossi allra goða. Víðar eru Ullar-nöfn
hér á landi, en sum þeirra munu eflaust
dregin af ull. Það eru einkum staðir
við ár, þar sem ull hefur verið þvegin
og breidd til þerris eftir þvott. Þannig
eru Ullarbrekkur hjá Varmá í Mos-
fellssveit og Ullarhóll hjá Neðra-Hálsi
í Kjós.
Búi heitir fellið, sem gengur út úr
Esjunni upp af Esjubergi. Búi er sam-
stofna við orðið bóndi og búandi. Mér
er ókunnugt um þetta orð sem örnefni
annars staðar nema í samsetningu: Bú-
staðir er bær í Reykjavík og Vopna-
firði og Einbúi er algengt nafn á ein-
stökum hólum. — f Noregi bera margir
bæir nafnið Buen, en þar er það yfir-
leitt talið merkja búð, samanber ver-
búð og búðseta. I miðaldaheimildum er
nokkrum sinnum getið manna, sem bera
á Norðurlöndum nafnið Búi, en aldrei
hefur það verið algengt mannsnafn.
Það mun sæmilega öruggt, að Búi And-
ríðsson, sem um getur í Kjalnesinga-
sögu, sé þjóðsagnapersóna eins og ást-
mær hans, Fríður Dofradóttir úr Dofra-
fjöllum í Noregi. Það er líklegt, að
fjallið Búi sé kennt við vætti, — vernd-
arvættur þeirra á Esjubergi hafi búið
í íjallinu. Á Vestfjörðum eru allmörg
örnefni kennd við dísir: Landdísabrekka,
Landdísalióll, Landdísalækur og Land-
dísasteinn, en þar hefur einnig verið
landbúi eins og Landbúasteinn í landi
Gilsbrekku í Súgandafirði gefur til
kynna. Dísa- og landvættatrú íslendinga
að fornu þarfnast nánari rannsókna en
unnar hafa verið hingað til. Slík rann-
sókn gæti leitt í ljós, hvort telja beri
Búa til landvætta. — Þess ber að gæta,
að orðið landbúi er einnig til að fornu
í merkingunni búandi og leiguliði.
HAGALAGÐAR
Ef ég ætti enga heima
Fyrir og um miðja 19. öld var föru-
kerling ein i Eyjafirði, sem fór um
með hest í taumi. Hét hún Valgerður
og var kölluð Tíkar-Valka því að
hún hafði alltaf með sér mórauða
tík og gældi við hana eins og barn.
Hún bað beininga með allmikilli
frekju.
Á einum bæ bauð vinnumaður
henni spesíu fyrir tíkina og hampaði
henni framan í hana. „Ja“, varð þá
kerlmgu að orði í ógáti, „ef ég ætti
enga „heima“, en þá áttaði hún sig
aftur og sagði „En guð hjálpi mér að
tala svona“.
(„íslenzkir þjóðhættir").
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13