Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.1966, Blaðsíða 8

Jafnvel gleymnasti fullorðni
maður á í heila sínum
birgðir minnisatriða, sem nægja
mundu til að fylla milljarða þétt-
prentaðra biaðsíðna, eins og þá, sem
þér eruð nú að lesa. Sumt þessara
gífurlegu reynslubirgða stjórnar ó-
sjálfráðum hreyfingum, eins og
þeirri að hörfa undan, ef maður-
inn fær högg á nasirnar. Sumt
stjórnar æfingaratriðum, eins og
því að reka nagla, ríða reiðhjóli
eða beygja óreglulega, latneska sögn.
Enn önnur minnisatriði eru aðal-
lega lýsandi, eins og þegar roskinn
maður getur haft eftir samtal, sem
hann hlustaði á fyrir — segjum —
50 árum. Og trúlegast er, að hann
hafi ekki aðeins geymt samtalið
sjálft, heldur og raddblæ þeirra,
sem töluðu tilburði þeirra og grett-
ur, svo og klæðaburð þeirra. Enn-
fremur er mikill fjöldi minnjsat-
riða, sem hjálpar huganum til að
hugsa, svo sem til að leysa stærð-
fræðijöfnu, eða ráða fram úr við-
kvæmu, persónulegu vandamáli.
E n maðurinn hefur bara ekkert
einkaleyfi fyrir hugsuninni. óæðri dýr
hafa einnig gífurlega minnishæfileika.
Frumstæðustu ormar, sem hafa tæpast
nægilega skipulagt taugakerfi, svo að
kallað verði heili, vita nægilega mikið
til að fylla heilar bækur.
En hvernig kemst þetta allt fyrir í
mannsheilanum, þessum vefjahnúð á
stærð við tro hnefa? Hvernig er hægt
að grípa til þess, sem við á, á svipstundu
þegar á því þarf að halda? Hvaða víxl-
skipulag tengir saman minnisatriði, sem
eru hvert öðru skyld? Þetta eru aðal-
spurningarnar í þessu viðfangsefni við-
víkjandi hug og heila, sem hefur hrifið
heimspekinga og vísindamenn í meira
en 2000 ár.
A síðustu fáum mánuðum hafa
margir áhugasamir vísindamenn glaðzt
yfir því, að svo virðist sem eðli minn-
isins sé að verða uppvíst. Starfsmenn
í nokkrum rannsóknarstofum hafa stigið
fyrstu sporin að því marki að einangra
það, sem kann að reynast hin efna-
fræðilega orsök minnisins. Skýrslur, sem
út hafa verið gefnar, gefa til kynna, að
þeir hafi tekið kunnáttu úr einu dýri
og bókstaflega talað spýtt henni í ann-
að dýr. Óunnin efni úr heila taminna
dýra virðast hafa „kennt“ ótömdum
dýrum að framkvæma sérstök verk,
eins og það að hlaupa til matarálátsins,
þegar brugðið er upp blossaljósi.
Þetta gæti gefið til kynna, að minnið
sé ekki algjörlega einstaklingsbundið
fyrirbæri. Ef minnisatriði er hægt að
flytja frá einni rottu til annarrar, hljóta
dýrin tvö að hafa sams konar minnis-
hæfileika. Og meira að segja er hægt
að geyma minnið á víðtækari hátt. Því
að skýrt hefur verjð frá tilflutningi frá
hamstri til rottu og frá rottu til músar.
Að sumu leyti líkist þetta veirusmitun,
sem knýr líkamann til að framleiða eft-
irlíkingar af veirunum. Með öðrum orð-
um getur minnið verið smitandi.
En þrátt fyrir þessa miklu hrifn-
ingaiöidu, gæta menn þess samt fyrst
og fremst að fara sér varlega. Sérstak-
lega erfitt hefur reynzt að endurtaka
árangursríkar tilraunir. Engu að síður
hafa jákvæðar skýrslur borizt með svo
miklum hraða — frá Danmörku og
Tékkó-Slóvakíu og eins frá ýmsum
rannsóknarstofum í Bandaríkjunum —
að margir vísindamenn eru orðnir til-
leiðanlegir til að trúa, að hér sé hafin
merkileg vísindaleg framför. Og mögu-
leikarnir eru svo miklir, að ekki einu
sinni efasemdamennirnir geta staðið sig
við að láta þá eins og vind um eyru
þjóta.
Ef svo reynist, að hægt sé að stjórna
minninu beiníinis, geta hegðunarleg og
eðlifræðileg vísindi mætzt til gagn-
kvæmrar fræðslu. Sálfræðingarnir vona
að finna nýjan og nákvæmari skilning
á óljósum hugtökum eins og æfingu og
lærdómi. Tauga-lífeðlisfræðingar vona
að komast lengra á því sviði að gera
grein fyrir rafmagns- og efnafræðiJegri
starfsemi taugafrumanna í sambandi við
hegðunina.
S amt mun sá dagur langt undan,
er hægt verður að flytja minnið kemiskt
milli einstaklinga, svo að nokkurt gagn
sé að, við lækningar eða fræðslu. Það
er freistandi tilhugsun, að innspýting
á einhverju „töfraefni“ geti hjálpað
seingáfuðum börnum við nám, endur-
reist bilandi sálarlíf gamalmenna, og
breytt skólastofunni í uppeldisstöð íyrir
undrabörn. Það hefur verið haft á orði
í gamni að í staðinn fyrir próflestur
gætu stúdentarnir bara étið einn eða
tvo prófessora. En það getur tekið vís-
indamennina mörg ár að hreinrækta
minnið efnafræðilega, ef það þá annars
er til í þeirri mynd, að hægt sé að fiytja
það á milli'. Jafnvel þessi flutnmgur
getur orðið áhættusamur og jafn-óhag-
stæður og að brenna heilt hús til þess
að steikja eitt svín.
En svo eftirtekarverðar, sem þessar
nýju framfarir hafa verið, eru þær
ekki annað en fræðilegar uppgötvanir
viðvíkjandi sambandi heila og hugar.
Fyrir daga Aristótelesar trúðu Grikkir
því, að maðurinn fæddist með toman
huga, rétt eins og auða skólatöflu, en
síðan safnaðist þangað öll reynsla, sem
hann öðlaðist í lífinu. Þeir trú'ðu því,
að hjartað væri aðsetur hugarins, en
skoðuðu heilann sem eins konar loft-
skrúfu til að kæla blóðið. En á dögum
René Descartes hins franska heimspek-
ings og vísindamanns, sem uppi var
á 17. öld var það orðið viðurkennt að
heilinn væri aðsetur hugsunarinnar.
Descartes sjálfur þekkti lítið til efna-
fræði, og þó enn minna til rafmagns,
og hugsaði sér, að heilinn væri eins
konar þrýstivökvakerfi, líkt og vökva-
hemlar á nútíma bíl.
S nemma á þessari öld kom
Frakki nokkur, Richard Semon, fram
með þá tilgátu, að minnisatriði væru
samsett af aðskildum efniseiningum,
sem hann kallaði „engram“. Væri þetta
svo, ætti að vera hægt að eyða sér-
stökum minnisatriðum með því að skera
burt viðeigandi hluta heilans. Hinn
ágæti lifeðlisfræðingur í Harvard, Karl
S. Lashley, gerði mörg afbrigði af þess-
ari tilraun. Hann fann, að hægt var að
lama minnið með aðgerð, en honum
tókst ekki að staðsetja engramið. Minn-
istapið fór næstum algjörlega eftir því,
hve mikill vefur var numinn burt úr
heila í rottu, en hins vegar fór það mjög
lítið eftir því, hvort hann skar úr þeim
svæðum, sem stjórna sjón, heyrn eða
annarri heilastarfsemi. Engramið virtist
vera dreift um næstum allan heiiann.
Árið 1950 lét Lashley svo um mælt með
gremju, að „það virtist bara blátt átram
ekki hægt að læra“.
En eins og svo oft vill verða í vísinda-
rannsóknum, kom fram ný tækni og ný
áhöld og svo nýjar hugmyndir, sem
leiddu menn inn á nýjar brautir. Líf-
eðlisfræðingar lærðu að kanna örlítil
svæði heilans — jafnvel einstakar tauga
frumur — með ótrúlega næmum raf-
skautum, sem finna rafmagnssamband
milli lifandi tauga. Lífefnafræðingar
tóku að greina örlítið magn af sam-
böndum, sem stjórna yfirfærslu raf-
magnsverkana frá einni frumu til ann-
arrar.
í heilanum eru 100 milljarðar sellna
sem geta safnað milljón milljöiðum
minnisatriða á einu æviskeiði.
En á meðan höfðu margir aðrir vís-
indamenn verið að rannsaka hinar stóru
frumagnir, sem stjórna undirstöðuat-
riðum lífsstarfseminnar, þar með tald-
ar erfðir, ónæmi og samsetning eggja-
hvítuefnis. Þeir gátu greint DNA (de-
oxy-ríbó-kjarnsýra) sem aðsetur erfð-
anna og útskýrðu, hvernig það endur-
tekur sjálft sig og sendir milljónir ein-
kenna frá einni kynslóð til hinnar
næstu. Þeir uppgötvuðu einnig, hvernig
DNA er eins og mót fyrir ýmsar teguna-
ir af DNA (ríbó-kjarnsýra), sem aftur
stjórnar samsetningu hormóna, enzýma
og annarra eggjahvítuefna. Nýlega hafa
þeir einnig uppgötvað, hvernig BNA
er hvatt og því breytt af eggjahvítu-
efnunum, sem það sjálft framleiðir, og
þetta stuðlar að þekkingu á aðlögunar-
hæfileika lifandi vera.
Af þessum tvenns konar rannsóknum
hefur sprottið mjög sennileg skýring á
starfsemi minnisins, en þessar rann-
sóknir hafa snúizt um taugakerfið og
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
13. nóvember.