Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.1967, Blaðsíða 13

í sláturvinnu hjá Lárusi í Klaustri
fyrir fjörutíu árum
Eftir Gunnar Magnússon frá Reynisdal
tas og kunnugt er voru
Skaftfellingar um aldaraðir inni-
lokaðir í héraði sínu af vötnum,
fjöllum og úfnum sæ. Verzlun var
sáralítil og um óraveg að sækja.
Héraðsbúar voru þvi þeim kostum
vanastir að búa sem mest að sínu,
lifa á því sem búin gáfu af sér, og
svo að bjarga sér á ýmsan annan
hátt.
Verzlun hófst í Vík í Mýrdal laust
fyrir 1890. Aðalforustumaður á því sviði
var Halldór Jónsson bóndi og formaður
í Suður-Vík. Fljótlega mynduðust svo
verzlanir, samtök bændanna; og gekk
á ýmsu til að byrja með. En 1906 var
Kaupfélag Skaftfellinga stofnað, og er
það nú búið að starfa samfleytt í 60 ár.
Skaftfellingar ráku búskap sinn með
ýmsu sniði. Þar á meðal ráku þeir sauða
búskap. Sauðina ráku þeir til Reykja-
víkur fyrir s.l. aldamót og seidu þá þar.
Þessir sauðarekstrar voru hálfgerð
vandræðafyrirtæki, og sáu menn að slíkt
þurfti að breytast til batnaðar, sem og
varð með tilkomu Sláturfélags Suður-
lands. Halldór í Vík byrjaði fljótlega að
slátra heima, eftir að hann fór að verzla
í Vík.
Aðstæður voru að vísu engar, slátrað
úti á túni undir berum himni til að
byrja með. Var kjötið og gærurnar salt-
aðar á staðnum og selt til útflutnings.
Saltkjötsmarkaður var í Noregi og eins
í Danmörku, og seldi Halldór sitt kjöí
þangað. Verzlanirnar í Vík komu sér svo
upp sláturhúsum, er tímar liðu fram, og
var svo komið þeim málum, að 1924 voru
sláturhús Halldórs og kaupfélagsins orð-
in í góðu ástandi, þótt ýmislegt hefði
betur mátt fara. Hagræðingin var þá
ekki komin til sögunnar.
H=
Laustið 1926 var ég ráðinn í slát-
urvinnu í Kaupfélagi Skaftfellinga 1
Vík. Var það í fyrsta sinn sem ég réðst
í vinnu utan heimilis. Var mér það all-
nýstárlegt, þótt ég væri Víkinni van-
ur, því þangað var ég sendur í verzl-
unarerindum strax og aldur leyfði.
Þarna var fjöldi fólks kominn, alls
staðar úr sýslunni, því að margar hendur
þurfti til að vinna að sláturstörfum.
Sláturhús Kaupfélags Skaftfellinga stóð
vestast í kauptúninu, út undir Reynis-
fjalli. Var það nýlega byggt upp úr
gömlu verzlunarhúsi sem Guðlaugur
Br. Jónsson hafði átt, eii það brann og
Guðlaugur flutti til Vestmannaeyja. Var
sláturhúsið úr steynsteypu, ein hæð með
portbyggðu risi. Vestast á neðri hæð var
réttin; var hún úr steinsteypu með timb-
ur- og bárujárnsþaki. Var hún stór, tók
sjálfsagt um 1000 fjár með dilkunum.
Inn af réttinni kom fyrst banaklefi; þar
var skotmaður Þorsteinn Friðriksson
kennari. Þá tók við blóðkróin; skurðar-
maður var Högni Högnason frá Vík. Var
þar allstórkostlegt um að litast, allt út-
vaðandi í blóði Þá tók við fláningssal-
urinn; þar unnu margir menn við flán-
inguna, sjálfsagt ekki færri en 12—14
menn. Voru það allt ungir menn og
auglegir. Flegið var upp á tímakaup,
akkorðsfláning kom ekki fyrr en síðar.
Ég man ennþá eftir ýmsum köppum
sem voru þarna að flá, Jónatan á Litlu-
Heiði, Sigurjón á Fossi, Sveinn í
Hvammi, Magnús í Neðradal, Páll í
Prestshúsum. Þessir menn voru allir úr-
valsfláningsmenn, bæði að afköstum og
vandvirkni. Þegar búið var að flá, var
næsta verk að hengja skrokkana upp á
rána og fara innan í. Gekk svo inn-
volsið út um lúgu og út á pailana. Þar
tók kvenþjóðin við að aðskilja og koma
öllu á sinn stað. Voru þar ýmsar konur
handagreiðar og kunnu vel til verka.
Allt varð að vera rétt, því að margur
var eigandinn að slátrinu. Var það kælt
á borðum úti og gengu svo innleggjend-
ur þar að því, þá er það var orðið kalt.
Af ránni voru kjötskrokkarnir síðan
bornir upp á loft þar sem þeir voru
hengdir upp, allt eftir röð og reglu. Það
verk önnuðust þrír menn, og höfðu þeir
nóg að gera, þegar allt var í fullum
gangi.
Kjötið var síðan látið kólna í einn
sólarhring ,þar til það var saltað.
í millitíðinni var það svo stimplað af
lækni. Annaðist það Stefán Gíslason og
síðar Guðni Hjörleifsson, héraðslæknir.
Var sú athöfn sýnilega formsatriði. Svo
var vigtunin. Vigtarmaður var Einar
Erlendsson. Rækti hann það starf af
einstakri prúðmennsku og samvizkusemi.
Þegar búið var að vigta hvern skrokk,
var hann látinn í rennu sem lá á ská
niður í kjöthúsið. Var það verk mitt
að taka á móti kjötinu og hengja það
upp, eftir því sem rúm leyfði. Lét ég
svo skrokkana ganga milli sagaranna,
en það voru tveir menn, sem það verk
önnuðust. Annar þeirra var Frímann
Helgason frá Vík, sem litlu síðar gekk
í þjónustu „H.f. ísaga“ í Reykjavík og
er þar verkstjóri enn. Þegar búið var að
saga kjötskrokkana eftir mænunni, var
vigtað í hverja tunnu fyrir sig. Vigtar-
maður þarna í kjöthúsinu var Þórarinn
Auðunsson frá Fagurshlíð í Landbroti.
Lét hann svo kjötið ganga til brytjar
anna, sem brytjuðu hvern skrokk í sex
parta á stórum fjalhöggum. Höfðu þeir
stór söx, sem voru hin biturlegustu vopn.
Þeir sem brytjuðu kjötið voru þeir
mágar, Jón Jónsson frá Vík og Gunnar
Þorgilsson frá Ásum í Skaftártungu.
Tóku svo saltararnir við, lögðu kjötið
vandlega niður í tunnurnar og notuðu
sleggjur til að þjappa kjötið sem mest
saman. Var það allerfitt verk, og þurfti
lagni og útsjón svo að vel færi. Hundrað
og tólf kílógrömm fóru í tunnuna. Kjöt-
ið var mikið saltað; fóru tuttugu og
fimm kíló í hverja tunnu og að auki
kúffull matskeið af saltpétri. Saltar-
arnir voru þeir Sveinn Steingrímsson
frá Langholti í Meðallandi og Þorsteinn
Jónsson frá Steig í Mýrdal. Tók svo
beykirinn við tunnunum þegar þær voru
uppsaltaðar; annaðist það verk Rósmann
Friðriksson úr Vík. Botnaði hann tunn-
urnar og merkti með viðeigandi merkj-
um. Rúllaði hann síðan hverri tunnu út,
þegar hún var búin, og tók þá við tunn-
unnum Kristján Soffíasson og velti þeim
vestur á sand. Voru þær þar í réttum
röðum eftir flokkum, og var þá komið
að pækluninni. Inni í kjöthúsinu í einu
Gunnar Magnússon
horninu var stórt kringlótt ker með
spöðum á áfestum ási. Á ásnum var
sveif sem snúið var með handafli. Þarna
var pækillinn búinn til. Pækilstjóri var
Ólafur ólafsson úr Vík. Unnu svo við
að pækla kjöttunnurnar þrír menn.
Þurfti vandlega að pækla, því undir
því voru gæði kjötsins komin. Kjöt-
matsmaður þarna við sláturhúsið var
Magnús Einarsson, sem venjulega gekk
undir nafninu „Magnús póstur“.
Fylgdist hann með allri meðferð kjöts-
ins frá því að kindinni var slátrað og
þar til kjötið var komið ofan í tunnur.
Slátrið af fénu hirtu fjáreigendur
sjálfir og fluttu heim til búa sinna. Var
enignn markaður fyrir það þarna í Vík-
inni.
Þó kom það fyrir að Vestmannaey-
inagr keyptu slátur af bændum, þá er
bátar komu austur í Vík að sækja kjöt-
tunnurnar. Voru það aðallega hausar
sem voru eft.irsót.tir í kaupum. Mörinn
var lagður inn í sláturfélagið að mestu
leyti. Var hann kældur í mörskúrnum
sem var í kjallara í austurenda slátur-
hússins.
Vigtun á mörnum annaðist Stefán
Stefánsson, venjulega kallaður Stebbi
traffík. Átti hann heima þarna í Víkinni,
var harmónikuspilari á samkomum og
sem sagt hinn mesti gleðimaður. í mör-
skúrnum var yfirmaður Runólfur Bjarna
son hómópati í Hólum í Landbroti. Hafði
hann alla umsjón með mörnum, viktaði
hann kaldan og sá um vinnu við hann.
Var mörinn allur pikkaður í kössum
með skóflum. Unnu við það verk all-
margir menn, aðallega unglingar.
Þegar lokið var við að pikka hvern
kassa, var sallanum mokað upp í tunnu,
sem svo var borin af tveim mönnum
á handbörum út að bræðslupottunum.
Hlóðir voru gerðar norðan undir slát-
urhúsinu. Þar logaði glatt undir tveim
stórum potturn. Var þar bræðslukonan
að verki. Sú var Sólveig Einarsdóttir
frá Vik. Bræddi hún allan mörinn fyrir
sláturhúsið og vakti oft langt fram á
nætur yfir pottum sínum. Tólginni var
svo rennt bráðinni á tunnur og seld til
útflutnings.
Garnir voru allar hirtar af slátur-
fénu. Voru þær stroknar eins vel og
hægt var og síðan saltaðar niður 1
tunnur. Garnastjóri var Helgi Brynjólfs-
son, búsettur í Vík. Hafði hann eina
fjóra til sex menn með sér í görnunum.
Voru það venjulega menn austan yfir.
Mýrdalssand.
Það olli oft töluverðri óánægju bænda,
að sláturfélagið greiddi ekki neitt fyrir
garnirnar. Það var bara sagt að and-
virðið gengi upp í kostnað við slátur-
húsið. En garnirnar voru alltaf í allháiu
verði. Voru þær hreinsaðar í Reykja-
vík og síðan mestmegnis seldar úr landi
til pylsugerðar. Voru það margar tunn-
ur af görnum sem til féllu á slátur-
tímanum.
Gæruskúrinn var langur bárujárns-
skúr norðan undir sláturhúsréttinni. Þar
fór fram söltun og' binding á gærunum.
Þegar búið var að flá inni í húsi, voru
gærurnar vigtaðar inn, sitt frá hverjum
innleggjanda. Að því loknu var gærunum
kastað út um lúgu. Þar tók við gærutt-
um Árni Högnason frá Görðum. Bar
hann þær út á kælivöll. Voru settir upp
búkkar til að kæla gærurnar á. Þar tók
við gærunum Gísli Þórarinsson frá
Ketilsstöðum. Breiddi hann þær allar
upp á rárnar og sneri holdrosinn út.
Þegar gærurnar voru orðnar kaldar,
voru þær bornar inn í gæruskúrinn. Var
allvandasamt að kæla gærurnar, því það
vildi hitna í þeim er þær lágu í bing,
og losnaði þá á þeim úllin, sem var skað-
legt. Þarna í gæruskúrnum var yfirmað-
ur Oddur Brynjólfsson frá Þykkvabæj-
arklaustri í Álftaveri. Sér til aðstoðar
hafði Oddur marga menn; þeirra á
meðal var Heiðmundur Hjaltason á
Suður-Götum. Voru þeir allöldurmann-
legir, Oddur og Heiðmundur, báðir risar
að vexti, en ólíkir að lundarfari. Oddur
var siðavandur og þoldi ekki neitt grín.
En Heiðmundur glettinn og gamansam-
ur. Þarna í gæruskúrnum voru venju-
lega þrjú borð í gangi. Bundu tvennir
gangar við hvert borð. Gærurnar voru
lagðar saman tvær og tvær og saltað
vandlega á milli. Voru þær síðan vafðar
upp í búnt og síðan vandlega bundið
og hert með bindigarni. Voru þær síðan
merktar viðkomandi sláturfélagi. Það
var vandasamt verk að binda gærurnar,
því að þær áttu langa leið fyrir hönd-
um, voru að mig minnir seldar til Banda
ríkjanna.
Ég hef nú gefið stutt yfirlit um gang
sláturhússins, en á aðeins eftir að minn-
ast á sláturhússtjórann.
Lárus í Klaustri stóð fyrir slátruninni
sem umboðsmaður Sláturfélags Suður-
lands í Reykjavík, en Kaupfélag Skaft-
fellinga átti og rak sláturhúsið.
Lárusi var einkar vel gefið að stjórna
vinnu. Hann var athugull með afbrigð-
um og sá fljótt ef eitthvað gekk ekki eins
og rétt var. Var hann fljótur að kippa
slíku í lag og þurfti venjulega ekki ann-
að en stjórna með augunum. Mælgi eóa
ofstopi var ekki viðhöfð, aðeins ljúf—
mannlega bent á það er hann vildi lag-
færa.
Lárus skrifaði alla verkamenn við
sláturhúsið, en þeir voru margir. Tók
hann og tímann og var ávallt viðstadd-
ur þegar hætt var á kvöldin. Venjulega
var unnið i 10 klukkustundir, en stund-
um allt upp í 12 tíma. Eftirvinna eða
næturvinna var greidd með dagvinnu-
kaupi. Verkalýðsfélag var ekki til á
staðnaim, og atvinnurekendur voru ein-
ráðir um kaupgreiðslu til verkamanna.
Kaupið á klukkustund var þetta haust
(1926) 65—70 aurar. Fláningsmenn höfðu
eitthvað lítið eitt hærra.
Sláturtíðin stóð í 3—4 vikur og það
voru ekki stórar upphæðir sem hver
og einn hafði að slátrun lokinni.
Nú er allt orðið breytt. Saltkjötsmark-
aðurinn er ekki lengur tiL Ný slátur-
hús hafa verið byggð, og tæknin tekin
í þjónustuna. Vélknúin frystihús geyma
nú kjötið þar til það fer á markað, eftir
hendinni. Og öll vinna við að koma
sláturfjárafurðunum frá sér eins og var
fyrir fjörutíu éuum er horfin af sjónar-
sviðinu. En það er önnur saga, sem ef
til vill verður sögð síðar.
12. febrúar 1967
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13