Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.1967, Blaðsíða 14

TUNGUMÁLIN
Framhald af bls. 6.
En jafnvel þótt gervimál væri valið,
t>á er ekki rétt að álykta að slíkt mál
gæti ekki verið bókmenntamiðilil. Ef
gervimál er byggt. á þeim tungumálum
sem til eru, hvernig getur það komizt
hjá að drekka í sig hæfi þessara mála
til þess að bera með sér hugsanir og hug-
tök? Og hvað er því til fyrirstöðu að það
bráðlega skapi sinn eigin stílþokka?
Látum oss ekki gleyma því, að öll
nútímatungumál voru aðeins tæki dag-
legra samskipta áður en þau urðu bók-
menntamál. Latínan, eitt hið tignarleg-
asta tæki, sem nokkurn tíma hefur
þekkzt eða líklega mun þekkjast í heim-
inum, var tungumál ólæsra bænda og
hermanna áður en Cicero, Virgill og
ÍHoraz komu á sjónarsviðið til að búa
!hana sínum yndisþokka.
Gervimál, sem sprottið væri upp af
núverandi tungumálum væri laust við
þann tálma, að verða að þróast smám
saman með miklum erfiðismunum úr
efnislegri í andlega menningu. Það
mundi heldur stökkva fullþroskað út úr
móðurtungum sínum, líkt og Mínerva út
úr enrii Júpiters, og verða þegar erfingi
að hinum margvíslegu menningarverð-
mætum og bókmenntabúningi hinna
þroskuðustu tungumála vorra. Að þetta
sé bæði mögulegt og satt hefur sannazt
á esperanto, því af núverandi gervimál-
um, sem fest hefur dýpstar rætur, og
hefur þegar birzt á því töluvert af bók-
menntum, bæði frumsamið og þýtt.
★
v
» æri það ekki vel til fallið að vitna
í skoðanir nokkurra spekinga fyrri tíma
á því vandamáli, sem miklu minna kom
við þá sjálfa heldur en allan almenning
heims fyrr og síðar.
Auk heimspekinga og fræðara svo
sem Descartes og Comeniusar, sem tekið
hafa málið til rækilegrar meðferðar, má
benda á nokkra nafnkennda menn, sem
látið hafa uppi álit sitt um þetta efni.
Voltaire (1694-1778), sem lítt skeytti
annars um vandamál varðandi tungu-
mál, lætur þess þó getið að frá dögum
Agústusar keisara og fram á daga Atla
Húnakonungs hafi latína verið töluð
allt austan frá Evfrat og vestur til Atlas-
fjalla, en maður sem á hans dögum færi
frá Bergamo í Ítalíu til nágrannakantónu
í Sviss, þar sem aðeins er fjall á milli,
jþyrfti á túlk að halda rétt eins og ef
hann færi til Kína. „Þetta er“, segir hann
að lokum, „ein af mestu plágum lífsins".
Herbert Spencer segir í sjálfsævisögu
*inni 1843: „Mér virðist það vel mögu-
legt (jafnvel líklegt), að samkomulag
verði um að nota gervimál alls staðar“.
Friedrich Nietzche hefur í riti sínu
„Menschliehes Allzumenschliches" 1876
tekizt á hendur hlutverk spámannsins
með svofelldum spádómi: „í framtíðinni,
svo fjarlægri sem menn kunna að kjósa,
verður tekið upp nýtt tungumál, sem
fyrst verður notað á viðskiptasviðinu, en
síðar á sviði andlegra samskipta, jafn-
áreiðanlega eins og einhverntima mun
verða ferðazt um í loftinu".
Margir hafa við haft svipuð ummæli
og spádóma í ritum sínum, svo sem
Edward Bellamy, Octave Mirabeau.
(Menningin mun ekki hafa tekið stórt
skref fram á leið . . . áður en komið er
eitt einstakt tungumál um gervallt yfir-
borð jarðar), Abdul Báha Ulla („Eitt
tungumál, sem verði útbreitt meðal allra
þjóða . . . svo að þetta allsherjarmál geti
eytt misskilningi meðal mannkynsins"),
Maxim Gorki („Mannkynið mundi
niklu fyrr komast í skilning um að
hagsmunir þess eru sameiginlegir, ef
það talaði eitt einstakt tungumál“).
Marquis de Condorcet, Istvan Széchenyi,
Karl Kautsky („Tungumáladeilingin
veikir mátt mannkynsins"), og Karl
Vossler. Miklu fleiri nöfnum mætti bæta
Við þessa stuttu upptalningu.
Úr bœ í borg
„R. eykjavík er kóróna sköpunar-
verksins.'* Ég sagði þetta eitt sinn við
góðan og gáfaðan vin minn. Þá voru
kosningar, og framsóknarmenn og
kommúnistar kepptust um að útata
Reykjavíkurborg og fólkið, sem hér
býr.
„í upphafi var fyrirætlunin" sagði
dr. Helgi Pjeturss að fyrstu orð
Biblíunnar væru rétt þýdd. Það hefir
eitthvað vakað fyrir forsjóninni. Reykja
víkur bíður göfugt hlutverk í framtíð-
inni.
Af Reykvíkingunum fyrstu er engin
saga. Þeir voru friðsemdarmenn, óá-
leitnir, sannkristnir þó þeir væru heið-
ingjar. Og mikið hefir Þorkell Máni ver-
ið fallega kristinn. Þó voru þeir alls-
staðar vel virðir, kvaddir til ráðgjafar
um landsmál. Og enginn ribbaldi þorði
að ráðast á þá, svo voru þeir öflugir.
Mér þótti Reykjavík strax fögur, er
ég sá hana fyrst 1907, og fjallasýnin
og sundin blá dásamleg. Þó kom ég úr
fegurstu sveit landsins, Húnavatns-
sýslu. Þá um sumarið kom Friðrik
konungur hingað, bezti konungurinn í
heiminum, sagði stórskáldið Matthias
Jochumsson. Allir fyrirmenn og heldri
borgarar eltu konunginn á röndum,
nema gamli Geir Zoega. Er konungurinn
svo heimsótti Geir, var honum tekið
með viðhöfn og virðingu.
Þá voru Reykvíkingar orðnir 10 þús-
und, og Reykjavík hét borg. Kosningar
voru fyrirhugaðar, og allir ætluðu að
stjórna. Um það kvað „Plausor", sá
hermannlegi þingvörður, uppboðs-
trommari, templari og skáld:
Úti á veraldar yzta hala
erum vér stödd í nýrri borg,
og saman skulum sauðum smala,
er safnast hér um Vikur torg.
Gaman er að ganga um féð,
gimbrarnar þegar fylgjast með.
Já, blessaðar konurnar fengu þá kosn-
ingarétt, og þátttaka þeirra varð þeim
til sóma, sem eðlilegt var. Konan er allt-
af til blessunar, og hvað værum við,
sem köllum okkur karlmenn, án hennar?
Þær eru alltaf góðu englarnir, sem gera
okkur mennina að mönnum, telja í
okkur kjark og hvetja til dáða.
Og aftur kvað „Plausor":
Ég kýs hann Tryggva,
drenginn minn dyggva,
segir hún Sigga.
En svo hún Vigga
hún er með Knúti,
því hann er beztur úti
að stoppa upp öll stræti
með stólpípu læti.
Þá þegar var Knútur Zimsen byrjað-
ur að leggja undirstöðu að borg. Sem
verkfræðingur var hann byrjaður að
skipuleggja gatnagerð, skólplagnir,
vatnsleiðslu, hafnarbyggingu, gasveitu
rafmagnsveitu, hitaveitu, hugsa út
byggingu stórhýsa úr steinsteypu með
lyftum og upphitun. Ekkert þetta var
til. Knútur vann lengi sem bæjarverk-
fræðingur, og í 18 ár sem borgarstjóri.
Vafalaust reisir Reykjavík honum ein-
hverntíma minnisvarða, með áletruninni
„Úr bæ í borg“, eins og nafnið er á
seinna hefti æfiminninga hans. Knútur
sýndi með lífsstarfi sínu hvernig hægt
er að gera allt af engu," ef saman fara
árvekni, trúmennska og áræði. Fyrir
60 árum hefði enginn trúað því, að
Reykjavík gæti orðið það, sem hún er
í dag.
línútur Zimsen var bráðlyndur og
ráðríkur, en hann gerði allt af góðum
hug og var sáttfús. Hann var orustu-
maður, sem varði sannfæringu sína, þó
hart væri vegið á móti. Og mörgum
nauðleitarmönnum hjálpaði hann fljótt
og vel. „Farið þið upp í holt og farið
að byggja, ég skal láta ykkur hafa
götulínuna“, sagði hann við húsnæðis-
lausu mennina í lok fyrra stríðsins, er
bærinn gat ekki veitt þeim húsnæði.
Hann var ekki að bíða eftir lóðarút-
hlutun eða úrskurði nefnda. Margir
fylltust bjartsýni og fóru að ráðum
har. komu sér upp skýlum, sem dugðu
þeim. Að vísu voru þetta ekki veglegar
byggingar og af vanefnum gerðar, enda
af illgjörnum kallaður „hjallahverfi“
og „Kínahverfi“. En margan örbjarga
mann gerðu þær bjargálna, bjartsýnan
og vondjarfan, sem undi glaður við
sitt, og gera sumir enn.
Oft var vegið ódrengilega að Knúti
Zimsen, sem hann bar af sér með karl-
mennsku. En þegar honum var brigzlað
um trúarhræsni, sárnaði honum mjög,
en svaraði ekki. Trúin var honum heil-
agt mál, sem verk hans eru fagur vott-
ur um. Og þó er skráð æfisaga hans
sérstakur vottur um manngöfgi. Knútur
ber öllum samferðamönnum söguna vel,
og hallar hvergi á andstæðing.
Og enn kvað „Plausor":
En ljósið fékk ekki lengi að tóra,
því luktin hristist og glasið sprakk,
svo grinið varð varla „fyrir fjóra“,
þó fái vor bæjarstjórn „mange tak“.
Og blindniða myrkrið við bryggj-
urnar
sé Bryde til sællar minningar.
Okkur, sem olíulamparnir lýstu, og
sáum olíuluktirnar, birti fyrir augum
þegar gasljósin komu. Og þó Gasstöðv-
arbyggingin væri mistök, var hún þó vel
afsakanleg. Enginn hér þekkti rafmagn
þá, og þó Halldór Guðmundsson væri
vel fær rafmagnsfræðingur, og skýrði
máli’ð af þekkingu og heiðarleika, þá
trúðu þeir honum ekki, af því rafmagn
var þeim óskiljanleg hebreska. Hall-
dór var heldur ekki áróðursmaður, sem
kunni að hvísla í eyrun og kitla ágirnd-
ina, né að hæla mönnum fyrir að gera
það, sem þeir ætluðu sér ekki. Til þess
var hann of heiðarlegur.
Svo kom hafnargerðin, og hana skildu
menn furðu fljótt, sáu að það voru
nauðsynlegar framfarir. Verkamenn
fengu vinnu og hækkað kaup. Áður
þekktu þeir aðeins haka og skóflu, en
nú bættust fleiri verkfæri við, sem þeir
lærðu furðu fljótt að hagnýta. Slys
urðu, en vonum færri, þar sem nýtt
verklag var tekið upp. Verktakavnir
voru að vísu uppnefndir, kallaðir
„Hungur og Sultur“, en flestir voru
þó ánægðir með þá. Margir verkamenn-
irnir verzluðu í Asbyrgi, og ég af-
greiddi þá. Svo kom Elliðaárstöðin,
Sogsveitan og síðar hitaveitan.
Og enn er haldið áfram að byggja
og stækka, og svo verður framvegis.
Hafnargerðin margfaldast, rafveita og
hitaveita einnig. Malbikaðar og steypt-
ar götur og vegir þenjast í allar áttir,
og byggðin vex. Grunnurinn er traust-
ur, og honum fylgir blessun Guðs.
I Reykjavík
P abbi fór með mig vestur á Brað-
ræðisholt, að Birtingaholti. Þar átti ég
að vera þar til ég færi á sjóinn. Hús-
bóndinn var Sigurður Þórðarson frá
Gróttu. orðlagður fiskimaður, en konan
hét Guðríður, ættuð ofan úr Borgarfirði,
forkur dugleg. Húsið var reisulegt
timburhús og myndarbragur á öllu. Þau
voru mér mjög góð.- Síðar fóru þau til
Ameríku.
Uppi á loftinu bjó gömul kona, Jó-
hanna, ætfuð sunnan af Álftanesi, með
tveim sonum sínum, Gísla Gíslasyni báta
smið og Magnúsi, sem var á aldur við
mig. Hann var heilsuveill og dó ungur úr
berklum. Mangi var leiðsögumaður minn
um bæinn, sýndi mér allt markvert og
kenndi mér hvernig ætti að gera góð
kaup. Við fórum alltaf inn í Edinborg
bakdyramegin, þegar við keyptum sæta-
brauð, fengum fullan stóran bréfpoka
fyrir 10 aura. Napoleonskökurnar í
Björnsbakaríi voru sælgæti, kostuðu
5 aura. Gamla bíó var þá í Fjalakett-
inum. Þegar við vorum fátækir fórum
við í barnasæti á 15 aura, almenn sæti
kostuðu 25 aura.
Nú er ekkert eins og fyrr, en mikið
fannst mér Reykjavík stór og bygging-
arnar tilkomumiklar, sérstaklega Bjarna
borg. Þá voru eingöngu moldargötur og
troðningar, ekkert vatn nema í póstun-
um, engar skólprennur, engin höfn og
yfirleitt allt, sem nú þykir sjálfsagt var
ekki til þá. En lífið var dásamlegt og
fólkið var gott.
Fyrstu vinnulaunin fékk ég fyrir að
ýta á eftir handvagni. Ég var niður við
pósthúsið, sem þá var lágur timburskúr
þar sem nú er stórhýsi Silla og Valda.
Ungur maður kepptist við að hlaöa
kössum á handvagn, en ég stóð á gang-
stéttinni og horfði á og hjá mér fátæk-
legur piltur. „Ýtið á eftir, strákar", sagði
maðurinn og setti taug á öxlina og greip
um kjálkana á vagninum. Drengurinn
hljóp strax fram en ég stóð kyrr, fannst
þetta ekki virðingu minni samboðið og
varla meira en 10 aurar í aðra hönd.
„Ha, viltu ekki peninga“, sagði maður-
ínn og þá fór ég til. Við ýttum á eftir
vagninum upp að skóverzlun Lárusar
Lúðvíkssonar og hjálpuðum til að losa
vagninn, sem gekk fljótt. „Bíðið þið yið
slrákar“, sagði maðurinn, snaraði sér inn
í búðina og kom með krónupening handa
hvorum okkar, sama og verkamaður
fékk þá fyrir 4 tíma vinnu, ef vinna
fékkst. Þetta var hátt kaup. Maðurinn
var Óskar Lárusson.
Heima hjálpaði ég til við fiskverkun,
skar blóðið úr þunnildunum og sótti
vatn í tunnu niður í rásina. Það var
pyttur fyrir neðan veginn, niður í lægð-
inni, og þar safnaðist vatnið. Guðríður,
húsmóðirin, verkaði um 100 skippund af
saltfiski á vorin og fékk 4 krónur fytir
skippundið, fyrir að þvo, pressa og sól-
þurrka fiskinn. Duusverzlun flutti fisk-
ihn að og sótti.
Um Jónsmessuna fór ég um borð I
kútter Ásu. Það var norðan strekkinguv,
bára á höfninni og ólykt í skipinu. Ég
varð strax sjóveikur og kúgaðist mikið.
En blessaðir karlarnir, sem komu um
borð, góðglaðir og í sólskinsskapi sögðu,
að það væri synd að fara með blessað
barnið svona út í sjó, vildu flytja mig
í land. Ég aftók það og skreið upp í
eina kojuna og sofnaði þegar. Ég vaknaði
vestur á Jökulgrunninu í blíðskapar-
veðri, þar sem karlarnir voru farnir að
renna. Ég fann ekki til sjóveiki eftir
það.
Hannes Jónsson.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
12. febrúar 1967