Lesbók Morgunblaðsins - 14.05.1967, Blaðsíða 12

EITT TUNCUMÁL
FYRIR ALLAN HEIMINN
Eftir dr. Mario A. Pei, prófessor
í rómönskum málum við
Columbia U niversity í N.Y.
II. Tillögur til úrlausnar (frh.)
A fjórða tug þessarar aldar tókst
hópur málfræðinga á hendur, með ríf-
legri fjárhagsaðstoð ríkrar amerískrar
konu, að búa til alþjóðlegt tungumál
á hreinum „vísindalegum" grunni. Hin
vísindalega aðferð var fólgin í því, að
bera nákvæmlega saman bæði orð og
málfræðimyndir, sem kæmu fyrir í
ensku, latínu, frönsku, spönsku, ítölsku,
portúgölsku, þýzku og rússnesku, og velja
úr og taka upp í hið nýja mál þau orð
og málmyndir, sem sameiginleg væri
meiri hluta þessara tungumála. Niður-
stöðuna hefði mátt sjá fyrir í upphafi:
Þar sem latnesk-rómanskar tungur hafa
yfirhönd yfir hvert hugsanlegt sam-
safn germanskra og slafneskra mála eins
og fimm á móti þrem, þá verður út-
koman alrómanskt tungumál, sem er
aðgengOegt mælendum á germanskar og
slafneskar tungur aðeins að því leyti
sem þessar tungur hafa tileinkað sér
latnesk-rómönsk orð og málmyndir.
III. Framtíðarl»usnín
1. Hálf lausn eða heildarlausn?
Heimsmál fyrir hvern? — Tak-
markað eða almennt? — Lesið og
ritað eða talað og skilið — Tungu-
mál fyrir vísindi — Heimsmál fyrir
alla.
Þegar vér komum inn á síðari helm-
ing tuttugustu aldarinnar, verðum vér
þess vör, að heimstungumálshreyfingin
er orðin einbeittari og áleitnari heldur
en hún hefur verið nokkru sinni áður,
og þörfin á skjótri og viðunandi lausn
þess máls hefur hlotið víðtæka við-
urkenningu. En vér sjáum líka, að
eldrei áður hefur í þessari hreyfingu
verið slíkur skortur sem nú á einingu
um áform og aðferðir. Það er ekki að-
eins um að ræða margar gagnstæðar
hugmyndir og uppástungur, misjafnlega
óbilgjarnar, þar sem bæði náttúrleg
tungumál, ýmist óbreytt, sameinuð eða
með tilbreytingum, og gervimál hafa
sína skeleggu formælendur. Ágreining-
urinn nær dýpra heldur en um val einn-
ar tungu úr mörgum. Hér mætast tvær
andstæðar hugarstefnur eins og verið
hefur allt frá fyrstu byrjun.
Á dögum Descartesar var ágreining-
urinn um það, hvort alþjóðamálið ætti
einungis að vera fyrir heimspekinga
og lærdómsmenn eða hvort það ætti
einnig að ná til bændanna. Nú á dög-
um eru raunvísindamennirnir að miklu
leyti búnir að leysa heimspekinga og
lærdómsmenn seytjándu aldarinnar af
hólmi, en í stað bændanna sem Des-
cartes talaði um, er kominn mikill
fjöldi af mannverum, sem hvorki eru
ólæsar né ómenntaðar, atvinnurekend-
ur, iðnaðarmenn, verkamenn, hermenn,
sjómenn og flugmenn, og auk þess pró-
fessorar, kennarar og stúdentar, stjórn-
arerindrekar og trúboðar, sem ætla
mætti að aðhylltust hina gömlu erfi-
kenningu heimspekinga og lærdóms-
En aðalhöfundur Interlinguamálsins,
dr. Alexander Gode, ber fram vöm fyrir
og réttlætingu á kerfi sínu, sem vel
er íhugunar verð. Þetta alþjóðamál kveð-
ur hann fyrst og fremst ætlað til þess
að ncta sem ritmál á vísindalegum fund-
um (og til þess hefur það þegar verið
noíað, að því er virðist með góðum ár-
angri). Og hann bætir því við, að tungu-
mái vísinda og tækni sé hreinlega ekk-
ert annað en samruni vestrænna tungu-
máia, einkum alþjóðlegir orðstofnar úr
latiru og grísku, með nálega engri hlut-
deild slafneskra né austurlenzkra mála,
né beldur alþýðumáls germanskra
tungna. Rússneskur, japanskur, indversk-
ur eða Afríku-vísindamaður sem óskar
að taka þátt í vísindalegum fundi hefur
ekki komizt hjá því að læra hinn vest-
ræna vísindalega orðaforða í höfuð-
atriðum, er hann tók fyrstu skrefin í
vísindagrein sinni, og þarf því ekki að
Jeggja hart að sér til þess að læra hið
vestræna alþjóðatungumál.
manna. Aðalatriðið er, þótt því sé lítt
hampað, hvort alþjóðamálið á að vera
fyrir allt þetta fólk eða aðeins fyrir
vissan hóp menntamanna. Er æskilegt,
að því er tungumál snertir, að nota
mælikvarða og aðferðir lýðræðisins,
sem nú er í hávegum haft í stjórnmál-
um og fræðslumálum, eða er æskilegra
að hverfa aftur að fræðslukerfi fyrir
úrval menntamanna?
JL stað þess að flýta sér að svara
þessu eins og tilfinningarnar bjóða, er
rétt að athuga rök þau, sem eru fram
borin af þeim sem halda fram tak-
mörkunum á þessu sviði. Formælend-
ur gervimálsins Interlingua eru ágætt
dæmi um þann hugsunarhátt, sem þar
liggur að baki. Tungumál þeirra, sem
gert er eftir vísindalegum reglum, er
hreinskilnislega hlutdrægt bæði í beyg-
ingum málsins og markmiðum þess. Við
byggingu málsins eru einungis tungu-
mál vestrænnar menningar talin skipta
nokkru máli, og bæði í málfræði og orða
forða er miskunnarlaust útilokað allt
það sem ekki stafar frá vestrænni menn
ingu. Þetta gæti í fljótu bragði virzt
bera vott um óhugnanlegan keim af
kynþáttahatri, eða með vægari orðum
um ímyndaða menningaryfirburði. En
sá hugur liggur ekki að baki málsins
Interlingua, sem hefur það markmið að
verða öllu mannkyni að gagni. Öllu
heldur er málið byggt á þeirri stað-
föstu trú, að öld sú, sem er nýlega
gengin í garð, stjórnist af raunvisind-
unum og að þessi vísindi, sem áttu
upptök á Vesturlöndum, nánar tiltekið
í Evrópu og Norður-Ameríku, hafi orð-
ið að byggja vísindaheiti sín á orðum
og orðstofnum vestrænna tungumála,
einkum latínu og grísku. Þetta verður
auðvitað ekki véfengt. Af þessum for-
sendum leiða formælendur málsins
Interlingua þá fullyrðingu, að engin
breyting á þessu 'ástandi sé möguleg í
fyrirsjáanlegri framtíð. Orðaforði raun-
visinda nútimans er vestrænn og hlvtur
að vera svo um alla framtíð. Hver
fræðimaður í þessum vísindum verður,
þó að móðurmál hans sé ekki neitf af
vestrænu málunum, að taka þessi vís-
indaheiti eins og þau koma fyrir, jafn-
vel þótt hann ætli sér að nota þau á
sínu eigin máli.
Þessi staðhæfing er orðuð þannig af
dr. Alexander Gode, aðalhöfundi Int-
erJinguamálsins: „Hef ég sagt yður frá
hugmynd minni, um að Ingerlingua
málið ætti að nota sem fyrirmynd að
formi vísindaheita í minni háttar og
„forréttindalausum" tungumálum? Það
væri til dæmis skaðlegt fyrir visinda-
heiti kjarneðlisfræði að þróast á búr-
mísku og arabísku eða öðrum slíkum
málum eftir reglum um þýðingu töku-
orða, heldur en í samræmi við vest-
rænar fyrirmyndir.“ Dr. Gode heldur
áfram og bendir á, að ef ritað er fyrir
hóp sérfræðinga (doktora, rafmagns-
verkfræðinga, lífeðlisfræðinga o.s.frv.)
má ef til vill ná til um 55% þeirra á
ensku, 2—3% á rússnesku, 1% á jap-
önsku en meir en 95% (að minnsta kosti
í læknisfræði) á Interlingua.
Til andmæla þessum hugleiðingum
mætti benda á, að það hlýtur að mestu
leyti að vera byggt á getgátum, hve
mikla hlutdeild í eða tillag til vísinda-
legra framfara í heimi framtíðarinnar
einhver viss hluti mannkyns muni eiga,
og ef vísindamenn mælandi á arabíska
tungu gætu lagt jafnmikinn skerf til
rísinda og visindaheita á tuttugustu og
fyrstu öldinni sem þeir gerðu á mið-
öldunum, þá ætti ekki að bægja þeim
frá því né leggja hindranir í veg þeirra.
E n það felst annað í þessu, sem er
miklu meira um vert. Á heimsmálið
aðeins að vera tungumál fyrir vísinda-
menn og vísindaleg samskipti? Á ekki
að sinna neitt þörfum alls hins mikla
meiri hluta heimsbúa, sem ekki eru vís-
indamenn? Descartes minnist á bænd-
ur, sem á hans dögum voru flestir
ólæsir og í átthagafjötrum. Afkomend-
ur þessara bænda eru að mestu leyti
læsir og margir þeirra eiga kost á ým-
islegum samskiptum við aðrar þjóðir,
jafnvel þótt ekki sé meira en það að
vera í gæzluliði á erlendri grund.
Það má færa rök fyrir því, að vis-
indamenn hafi mesta þörf fyrir alþjóða-
tungumál. En það má ltka færa rök
fvrir því að þelr hafi minnsta þörf fyr-
ir það. Heimspekingar og fræðimenn
á dögum Descartesar höfðu allir kynnt
sér mörg tungumál. Ef allt um þraut,
gátu þeir ræðzt við á latínu. Vísinda-
menn nú á dögum, einkum í löndum
utan Bandaríkjanna, hafa allir notið
kennslu í erlendum tungumáium bæði
nýjum og klassískum. Og ef á þarf að
halda geta þeir gert sig skiljanlega hver
fyrir öðrum annað hvort á ensku eða
frönsku eða þýzku, og ef það er rétt
sem haldið er fram um hin sameigin-
legu vestrænu vísindaheiti þeirra, þá
ættu þeir ekki að vera í miklum vand-
ræðum með að fylla í eyðurnar. Þarfir
þeirra, sem ekki eru vísindamenn. virð-
ast vera miklu meiri, hvort sem það eru
hermenn staðsettir í framandi landi eða
verkamenn sem ferðast úr einum stað
í annan til þess að leita sér lífsviður-
væris, eða jafnvel ferðamenn sem ferð-
ast um sér til skemmtunar eða í fræðslu
skyni.
Ein þeirra röksemda, sem oftast hafa
verið færðar fram fyrir heimstungu-
máli, er að það muni draga úr andúð
og hleypidómum. Meðal vísindamanna
og yfirleitt þess hluta fólks, sem notið
hefur sæmilegrar menntunar, má telja
að þessi andúð og hleypidómar séu nú
að mestu úr sögunni. Það er til hins
miður menntaða hluta fólks í öllum
löndum, sem andi alþjóðlegrar góðvild-
ar á brýnast erindi. Það er almennt
viðurkennt að menntuðu fólki í öllum
löndum lyndir auðveldlega saman,
hvort sem það hittist við gerð stjórnar-
samninga eða á visindamótum. Komið
getur fyrir, að það jafnvel að yfirlögðu
ráði æsi til og ýti undir kynþátta«
óeirðir og þjóðernisuppþot, en það tek-
sjaldan þátt í svo ógeðslegu framferði,
því að það hefur viðbjóð á persónulegu
ofbeldi. Ef með einhverju móti verður
unnt að koma hinum ósiðaðri og miður
menntuðu hlutum heimsíbúanna í skiln
ing um, að þeir sem tala annað tungu-
mál séu samt sem áður mannlegar ver-
ur ejns og þeir sjálfir, þá er von um að
unnt verði að draga úr skaðvænlegustu
afleiðingunum af umburðarleysi mann-
anna gagnvart eigin kynbræðrum.
Framhald seinna.
BJARNI
Framhald af bls. 1
var farið að skera torf og undirbúa
viðgerðir. Jón vinnumaður og Skúli
bróðir minn fóru að gera við fjósið.
Þetta hefur verið nokkuð snemma
morguns, því farið var snemma á fæt-
ur.
á kom aðaljarðskjálftinn. Skúli
stóð þá uppi á fjósþakinu og sá, að eld-
húsið . hrundi saman í einu vetfangL
Allir höfðu búizt við að hættan væri
liðin hjá; að ekki yrðu frekari hrær-
ingar. Móðir okkar hafði rétt áður
brugðið sér inn í eldhúsið; hún ætl-
aði að elda inni. Það vildi svo til að
hún þurfti að bregða sér út til að ná
í pottasköfu. Um leið og hún gekk út
úr eldhúsinu, hrundi það á hæla henni.
Hún komst út um bæjardyrnar og
hrundu veggirnir nálega samtímis en
hana sakaði ekki. Aðrir voru ekki inni.
Á þessum andartökum hrundi allur
bærinn.
Ég var á leið að sækja hesta vesf-
ur í brekkur, því það átti að reiða
heim torfið. Það var smáþýft þarna
og nokkur bratt. Ég tók til fótanna um
leið og jarðskjálftinn kom; hann var
svo harður að ég átti erfitt með að
halda mér á fótunum. Ég hefði dott-
ið ef ég hefði staðið kyrr og þess
vegna tók ég það til bragðs að hlaupa
undan brekkunni. Aldrei á ævi minni
hef ég orðið eins hræddur. Á eftir,
þegar ósköpin voru liðin hjá„ fór ég
að hugsa um, að héðan í frá mundi
ég aldrei þora að vera einn. Ég gizka
á, að ég hafi hlaupið 30 faðma með-
an jarðskjálftinn stóð yfir og síðast fór
ég á hausinn í brekkunni. Bylgjurnar
virtust koma niður eftir hallanum; þær
voru eins og bárur á sjó.
Ég hætti við að ná í hestana og hljóp
í ofboði heim. Þá var bærinn að mestu
í rústum en baðstofan hékk uppi, enda
mesta tréverkið þar.
Nú var ekki lengur um neinar
viðgerðir að ræða. Það var undir eins
farið að ráðgera ferð til Reykjavíkur
eftir efni. Það var líka gengið í að
lagfæra skýlið frá kvöldinu áður og
gera það hæfara til íbúðar um ein-
hvern tíma. Um kvöldið fór Skúli bróð-
ir minn inn í hálfhrunda baðstofuna
til að bjarga ýmsum munum sem þar
voru. Ég man ekki til þess að neitt
skemmdist af innanstokksmunum, eu
þó kann það að vera. Það var merki-
legt að ærhúsin sem stóðu á klöpp
austur við ána og lambhúsin vestui
í brekkunni hrundu ekki.
Bærinn í Minni Mástungu hrundi al-
■veg. Þar bjó þá Eirikur Ólafsson, fá-
tækur barnamaður. Við lánuðum þeim
tjald og einhverra hluta vegna var
tjaldað heima í Stóru Mástungu við
hliðina á skýlinu okkar. Allur matur
var eldaður úti á hlóðunum það sem
eftir var sumars. Það var glatt á hjalla
þarna; Okkur krökkunum þóttu þetta
iskemmtilegir búskaparhættir. Stillurnar
héldust með hita á daginn og dala-
læðu á kvöldin.
Nú var hvort tveggja, að haldið var
áfram heyskap, enda vel mennt, og
eins gerðar ráðstafanir til að byggja
nýjan bæ. Eiríkur bróðir minn, sem
12 LESBOK MORGUNBLAÐSINS
14. miaí 1967