Lesbók Morgunblaðsins - 04.06.1967, Blaðsíða 4

VAINÖ LINNA OG VEIJO MIRI:
TVENNSKOIMAR
VIÐHQRF TIL.
STYRJALDA
Eftir Kai Laitinen
Arið 1954 spunmist miklar
umræður um nýútkomna
Bkáldsögu í Finnlandi. Þetta var
stríðsskáldsagan Tunteniaton sotil-
as (Óþekkti hermaðurinn) eftir
Váinö Linna, sem áður hafði látið
frá sér fara tvær bækur, er lofuðu
nokkuð góðu, án þess að þser væru
þó sérstaklega athyglisverðar. Nú
varð hann skyndilega einn helzti
rithöfundurinn, sá sem allir lásu,
margir lofuðu og allmargir löstuðu.
Hin skjóta frægS bókarinnar — hún
seldist í meira en 300.000 eintökum á
fáeinum mánuðum, sem er mjög mikið
1 landi þar sem ibúafjöldinn er fjórar
og hálf milljón — er auðskýxð. Bókin
fjal'laði um liðna atburði, sem mönnum
voru almennt í fersku minni, stríð
Finnlands við Ráðstjórnarríkin 1941-
1944. Af þessu stríði stóð ekki sami
Ijómi og af Vetrarstríðinu svonefnda
1939-40. Nú var Finnland i hernaðar-
bandalagi við Þýzkaland, og það komu
fram óánægjuraddir, sem drógu í efa
nauðsyn þessa stríðs. Andinn var annar,
berinn var nú betur vopnum búinn, en
yfirleitt ekkert áfjáður í sóknarhernað
út fyrir landamæri Finnlands.
Mf að er þetta viðhorf, sem liggur
ti'l grundvallar hjá höfundinum. Hann
leitast við að sýna styrjöldina frá sjón-
armiði óbreytts hermanns eða lítils her-
flokks, vísvitandi „neðan frá“. Þetta
samræmist mjög vel hefð finnskrar
skáldsagnagerðar, sem er — ásamt
sígildri rússneskri og nútíma amerískri
skáldsagnagerð — líklega hvað „lýð-
ræðiSlegust“ í hetjuvali sínu og þeirri
áherziu, sem lögð er á grundvallar-
manngildi og mikilvægi einstak'lingsins,
án tiliits til þjóðfélagsstöðu hans eða
stéttar. Sömuieiðis eru raunsæi og
kímni sögunnar dæmigerðir þættir í
finnskri skáldsagnahefð, sem á rætur
að rekja til Aleksis Kivis (1834-72) ©g
skáldsögu hans, Sjö bræSnr. \
Tilgangur Linnas er ekki aðeins að
draga upp mynd af nokkrum einstök-
um hermönnum og viðbrögðum þeirra
við stríðinu — sem hann að sjálfsögðu
einnig gerir — heldur, eftir þvi sem
hann segir sjálfur, að sýna hvað lap-
aðist í þessari styrjöld, hvað fólst að
baki hirma opiriberu atbuxða. Tdgangur
hans var sá sami og hirmar miklu fyrir-
myndax hans, Leos Toistojs, að sýna
sannleikann. Vegna þessa getur stríð
ekki komið honum fyrir sjónir sem
einhvers konar sýning eða karlmann-
legur leákur. Flestar söguhetjur hans
falla í bardögunum, þ.á.m. Koskela
liðsforingi, ein aðalpexsónan og einhver
sú jákvæðasta i sögunni. Aðeins útsjón-
arsemi og klókindi geta bjargað iífi
manna, eins og sést af Rokka USþjálfa.
Hann leggur raunsætí mat á kringum-
stæðurnar, er aðgætinn og alltaf fyrst-
ur til að skjóta. Hann gerir sér einnig
grein fyrir því, að áhrifaríkasta vopnið
gegn þunglyndi er að hafa augun opin
íyrir því skoplega.
Mr egar öllu er á botninn hvolft,
tekst höfundinum ekki til fulls að
svipta á brott stríðsljómanum. Margar
af persónum hans eru, hvað sem öðru
liður, sannar hetjur, og bókin var af all-
mörgum lesin til skemmtllegrar upp-
rifjunar eigin stríðsminninga, en ekki
sem gagnrýni- og ádeiluverk. Á hinn
bóginn má líta á það sem merki aukins
frjálslyndis í Finnlandi eftir stríð, að
hinni hvössu þjóðar-sjálfsgagmýni
skáldsögunnar var tekið af fullri al-
vöru og hún mikið rædd. Bókin segir
ekki aðeins frá mönnum í stríði, heldur
lýsir hún einnig því mikla bili, sem er
milli hermannanna og formgja þeirra.
Lýsingin á „ströngu“ liðsforingjunum,
sem eru fulltrúar prússnesks aga og
atvinnuhermennsku, er öli mótuð af
gagnrýnL Andstæða þeirra eru hinir
frjálslegu liðsforingjar, sem líta á stöðu
sína sem byrði en ekki forréttindi og er
lýst sem hinum raunverulegu leiðtog-
um (Koskela liðsforingi). Þannig hefur
sagaxi einnig að geyma mikilsverð
félagsleg viðhorf, sem ævintýxaþyrstir
lesendux létu framhjá sér fara.
l»að er Mð félagslega viðhorf, sem er
TÍkjandi í næsta vexki Linnas. Hin veiga-
mikla skáldsaga hans Taalla Pohj-
antahden alla (Hér undir PólstjÖTn-
unni), tilvitnun i vinsælt, anguxvært
Ijöð, er hluti af finnskri þjóðfélagssögu
frá því í lok síðustu aldar og til okkar
daga. Aðalpersónur skáldsögunnar eru
afi og faðir Koskela liðsforingja, og sag-
an gerist í litlu þorpi i suðurh'luta
Finnlands. Tvö fyrstu bindi af þessu
skáldverki komu út 1959 og 1960.
Þriðja og síðasta bindið kom út 1962.
íArið 1918 neyddust Finnar til að
heyja svokallað Fxelsisstríð. I rauninni
var þetta borgarastyrjöld um þjóð-
skipulag og valdaskiptingu hins nýja
ríkis.. Hinn „rauði" her verkamannanna
var verr skipulagður en her andstæð-
inga þeirra. Þessu lyktaði þvi þannig,
að Finnland varð „hvítt“ ríki með all-
mikluim þjóðfélagslegum andstæðum.
Skilningur á nokkrum póiitískum og
félagslegum fyrirbrigðum í Finnlandi
verður aðeins byggður á grundvelli
þessarar óheilbrigðu skiptingar. Annar
hiuti Pólstjömunnar og sennilega sá
athyglisverðasti kryfur vandamál
borgarastyrjaldarinnar — hvert var
upþhaf misk'líðarinnar í þjóðmálum,
hvemig sú tilfinning að vera minni
máttar varð að beiskju og smám sam-
an hatrL
Einnig I þessu tékst höfundinum
bezt upp í orustulýsingum. Lifandi
samtöl og áhrifamáttur stuttra lýsinga
Yáinö Linna
Veijo Meri
eru sterkustu hliðar hans, auk kímn-
innar. í stórum dráttum höfða öll verk
hans fremur til eyrans en augans. Frá
sögulegu sjónarmiði getur verið að
skáldsaga hans sé einhliða og ófullkom-
in, en í stað þess að rekja í stórum
dráttum gang mála, veitir hann okkur
innsýn í reynslu einstaklinga og við-
brögð þeirra gagnvart styrjöld og
kreppu. Hann lýsir því, hvernig það var
fyrir mann að vera „rauður“ eða vera
stimplaður „rauðliði“ á þeim tima þeg-
ar Mð „hvita“ sjónarmið var allsráð-
andi. Sálfræði hans er ekki sérlega
djúpskyggn, en hann þekkir persónur
sinar vel og viðbrögð þeirra. Það er
eirikennandi fyrir hann, að flestar sögu-
hetjur hans eru karlkyns. Óþekkti her-
maðurinn er „saga karlmanna" út í
gegn, og í Pólstjörnusagnabálkinum eru
helztu sögupersónur einnig karlmenn.
L.t.v. bætast fleiri konumyndir í hið
áberandi karlmannlega myndasafn
Linnas í þriðja hluta skáldsögunnar,
sem lýsir tímabilinu eftir 1918 og stríði
Finna 1939-44 frá sjónarhóli óbreyttra
borgara.
Linna lítur á styrjaldir sem fjarstætt
fyrirbrigði, en hegðun mannanna skipt-
ir máli í sjálfri sér, að hans áliti.
Grundvaliarviðfangsefm hans er líf
gegn dauða. En í skáldskap Veijo
Meris er bæði ytri rás atburðanna og
athafnir fólksins fjarstæðar — fjar-
stæðar á dýrlega snilldarlegan hátt.
Vainö Linna er fæddur 1920 og
tók sjálfur þátt í stríðinu. Veijo Meri
fæddist 1928 og var of ungur til að
ganga í faerinn, meðan á stríðinu stóð.
Engu að síður hefur stríðið haft geysi-
sterk áhrif á hann og er honum ríkt í
huga. Næstum allar skáldsögur hans og
smásögur fjalla um stríðið. Umhverfið
getur hafa átt nokkurn hlut í þessum
áhrif'Um. Faðir hans er liðsforingi, og
herbúðaumhverfi bernsku hans og
æsku hefur miðlað honum ríkulega af
stríðsminningum og skopsögum úr
hernum. En fleira kemur einnig til
greina.
Linna tekur ákveðna þjóðfélagslega
og sagnfræðilega stefnu í verkum sín-
um. Tilgangur hans er að sýna, „hvern-
ig þetta var í raun og veru“ eða hvern-
ig það sennilega var. Meri lítur ekki á
sjálfan sig sem félagslegan sagnfræð-
ing. Að vísu sækir hann efnivið sinn í
raunveruleikann, en endurskapar hann
í þeim maeli í bókum sínum, að loka-
útkoman verður allt önnur og ólík hon-
um. í málaralist yrði Linna sá, sem
málaði hlutina eins og þeir kæmu hon-
um fjíxix sjónir, en Meri málaði skop-
stælingar af þeim. Það er eitthvað vél-
rænt við bækur hans og viðforögð sögu-
persónanna. Finmskur gagnrýnandi
hefur líkt þeim við velsmíðaðar vélar.
Peisðnur Meris eru vélmennL sem
komast að lokum að því, sér til mikillar
undrunar, að þær eru ekki vélar, held-
ur mannlegar verur. Veijo Meri hefur
einnig skrifað skáldsögu um borgara-
styrjöldina 1918, en hjá honum er það
ein allsherjar ringulreið, sem setur svip
sinn á frásögnina. Vesalings maimpeðin
hlaupa fram og aftur eins og kjánar,
patandi út í lofið, eins og kvikmynda-
leikarar í gömlu myndunum; hugprýð-
in er haldlaus, engum er fært að fá yfir-
sýn yfir ástandið I hei'Id. Annarlegur
blær kaldhæðni hvílir yfir öllu.
•*- essí annarlegi eða fáránlegi blæT
hvilir einnig yfir Manillaköysi (Manilla-
kaðlinum, 1957), sem er e.t.v. bezta
bók Meris. Hermaðurinn Joope finnur
manillakaðal og fær þá hugmynd, þeg-
ar hann er að legaja af stað, að taka
Framhald á blaðsíðu 6.
4 LESBOK mohgunblaðsins
4. júni 1967