Lesbók Morgunblaðsins - 04.06.1967, Qupperneq 7

EITT TUNGUMÁL
FYRIR ALLAN HEIMINN
Eftir dr. Mario A. Pei, prófessor
í rómönskum málum v/ð
Columbia University í N.Y.
Þorsteinn Þorsteinsson þýddi
Sll. FramtíðarBausniJi
1. Hálf lausn eða heildarlausn?
(Frh.)
Heimstungumálið ætti að vera
tungumál fyrir allan heiminn. Það ætti
ekki að vera einskorðað við neina þjóð
eða hóp af þjóðum né heldur stétt
eða menntun. Það ætti ekki að vera
tæki til að lesa visinda- og fræðirit-
gerðir, sem erftt er fyrir áheyrendur
með mörg tungumál að lesa og skilja,
heldur vanalegt tungumál, sem jafnauð-
velt er fyrir hvern mann að tala og
rita eins og það er fyrir meginþorra
þjóðarinnar í 'hverju menningarlandi að
taia og rita sitt eigið tungumál. Það
ætti með engu móti að nota það til
æfinga í skólabekkjum af því tagi, sem
vér höfum kynnzt í vorum skólum.
Það ætti ekki að vera lítils háttar leyni-
tungumál, talað og ritað af fáum inn-
vlgðum til þess að villa um fyrir þeim
sem utan við eru, heldur tæki til þess
að láta í ljós hugsanir sínar, jafn að-
gengilegt öllum sem enska í Bandaríkj-
unum eða rússneska í Sovétsamband-
inu.. Einungis með því móti getur al-
þjóðamálið gegnt hlutverki sínu, að
skapa skilyrði fyrir hindrunarlausum
hugmyndaskiptum með öllum þjóðum
heims, án nokkurrar hliðsjónar til
stéttar eða stöðu manna.
Er unnt að kopa á slíku tungumáli?
Á því er enginn vafi. Er það unnt með
því að fara að eins og gert var við
Volapiik forðum og við Baisic English,
Esperanto og Interlingua nú á dögum?
Nei, því að með því móti verður það
um allan aldur einkaeign og forréttindi
nokkurra hugsjónarmanna, en meir en
99% af íbúum heimsins fara á mis við
það. Verður því komið á með því að
taka það sömu tökum sem gert er við
erlendar tungur í framhaldsskólum
(high schools and colleges) hér í Banda-
ríkjunum, eða jafnvel eins og gert er
í þeim löndum í Evrópu, sem framar-
lega standa um tungumálafræðslu? Nei,
því að það er hin þyrnum stráðasta
lærdómsbraut tungumála, er aðeins fá-
ir úrvalsmenn geta fetað sér að fullu
gagni. *
Ef gera á alþjóðatungumálið að veru-
leika, verður að styðjast við þessar
tvær kennisetningar, sem vér höfum
lært af sárri reynslu gegnum aldirnar:
1. Öll tungumál má læra jafnauð-
veldlega ef nógu snemma er byrjað og
lærdómnum haldið við.
2. Það getur ekkert komið í stað
þvingunar ofan frá um hvað læra skuli.
2. Tvær stórblekkingar: rökvísi
og auðveldleiki.
Descartes og þeir sem fetuðu í fót-
spor hans. — Leitin að rökvísi —
Leitin að auðveldleika — Sjónar
misst á sönnu eðli tungumála —
Öll tungumál eru auðveld sínum
eigin mælendum — Tvítyn-gi og
marg-tyngi.
H ð mikla viðfangsefni „a priori“-
stefnunnar varðandi alþjóðatungumál
(Descartes og fl.) var að skapa tungu-
mál, sem færi eftir „rökvisri“ flokkun
hugsjóna og hugmynda. Þetta reyndist
ekki annað en hrævareldur og lágu til
þess tvær ástæður. í fyrsta lagi eru
ailskonar flokkanir á hugmyndum
mögulegar, og það sem einum manni
finnst rökvíst hólf fyrir einhverja hug-
mynd finnst öðrum alls ekki réttur stað-
ur fyrir hana. Söguleg rangnefni í tuga-
tali fræða oss um, að það sem einu
sinni þótti hæfileg flokkun og lýsing
reyndist síðar rangt. Þrjú dæmi má
nefna? „Indíáni" (sem þýddi Indverji)
um innfæddan Ameríkumann, „atóm“
sem þýðir ódeili, um það sem síðar
reyndist klúfanlegt, og „oxygen“ eða
það sem myndar sýrur, þar sem það
er í rauninni vetni, er á þátt í öllum
sýrumyndunum.
Á seytjándu öldinni og næstu öldum
á undan hugðust menn hafa öðlazt full-
komna þekkingu á alheiminum og þar
af leiðandi getu til fullkominnar grein-
ingar og ,flokkun.ar hugsana og hug-
mynda. En það beið tuttugustu aldar-
innar með sínum uppgötvunum að
komast að raun um, að þekking manns-
ins á alheiminum er hörmulega ófull-
komin.
En auk þessarar höfuðvillu heim-
spekinganna, varð þeim á önnur slæm
yfirsjón, er þeir reyndu að fjalla um
tungumál sem rökvísan veruleika, þar
sem það er í eðli sínu órökvíst. Málið
er byggt á viðurkenndum táknum, en
tákn eru ekki raunsönn og því ekki
rökvís.
Það var af öðrum rökum að ménn
misstu trúna á þennan „rökvísa" mála-
tilbúnað. Jafnvel þó unnt væri að finna
rökvíst tungumál, mundi það valda
hverjum meðalmanni geysimiklum
erfiðleikum og óþolandi áreynslu á
minni og hugartengsl. Mönnum létti
því stórum, er þeir sneru sér frá þeim
kerfum, sem ekki áttu neitt skylt við
þau fyrirbæri, er þeir höfðu vanizt við
að tengja við málið, og að þeim kerf-
um, sem höfðu nokkra líkingu við
þekkt töluð mál.
etta leiddi aftur á móti til ann-
at-rar hamslausrar leitar að mestum
auðveldleika fyrir mestan fjölda
manna. „Það tungumál er bezt, sem
auðveldast er fyrir meiri hlutann" var
orðið að orðtaki jafnvel áður en .Tesp-
ersen t) gerði það að kennisetningu.
Það er þessi leit að auðveldleika, sem
mestan svip setur á hugsanir vorar nú
um alþjóðlegt tungumál. Esperantistar
hampa hinni afar einföldu málfræði
1) Otto Jespersen prófessor í Kaup-
mannahöfn.
sinni, sem er svo lítið flókin, að hver
rnaður getur lært hana á hálfri
klukkustund. Interlingvistar fara eld-
heitum orðum um hinn alþjóðlega orða
forða sinn, er sérhver (það er hver
sem alizt hefur upp við ensku eða róm-
anskt mál) kannast við á auga-bragði.
Þegar minnzt er á líkur þjóðtungnanna
til alþjóðamáls, þá er bent á að ein
þeirra sé auðveldari af því að hljóð
hennar séu einfaldari, önnur af því að
í henni séu fáar undantekningar frá
málfræðireglunum, þriðja af því að
orðaforði hennar sé þegar alþjóðlegur.
Ilins vegar er sumum hafnað af því að
þær séu „erfiðar” að því er kemur til
hljóða, málfræði eða orðaforða.
Erfiðar fyrir hvern? Auðvitað fyrir
útlendinga, sem eiga að læra þær. Það
fara engar sögur af því að talað mál
hafi þótt erfitt eigin mælendum þess.
Hverjum þeim, sem lærir málið frá
barnæsku við eðlilega og sjálfkrafa
eftirlikingu og endurtekningu, er sér-
hvert mál í heiminum auðvelt. Sú stað-
reynd þarfnast engrar sönnunar, að sexx
ára gamalt kínverskt og rússneskt barn
talar og skilur kínversku eða rússnesku
eins greiðlega og amerískt barn á sama
aldri talar og skilur ensku.
Eftir bernskuárin, þegar tal- og skiln-
ingsviðbrögð hafa náð fullri festu, þá
verður allt annað upp á teningnum, því
að þá verður tungumálalærdómur með-
vitaður, en ekki ósjálfráð viðbrögð.
Vitsmunirnir koma þá til sögu og verða
starfandi fremur en látbragð og eftir-
líking, og alls konar hugartengsl hafa
þá myndazt svo að nýtt tungumál er
talið létt eða erfitt að sama skapi sem
það er í samræmi eða fer í bága við
áður myndaða málvenju. Tveggja ára
gömlu amerísku barni væri jafnauðvelt
að læra að tala kínversku eins og að
iæra að tala ensku, en sama barni 12
ára mundi finnast kínverska ákaflega
erfið og mundi miklu fremur kjósa mál
eins og þýzku eða frönsku, sem það get-
ur tengt við móðurmál sitt, ensku,
vegna líkingar í hljóðum, orðaröð eða
orðaforða.
Þetta hafa menn ætíð vitað, en sú
vitneskja hefur verið mjög óljós og
þokukennd. Það hefur lengi verið
tízka, að börn hefðarfólks í Evrópu
hafa verið alin upp af erlendum
kennslukonum er aðeins töluðu við þau
á sínu erlenda máli, og það hefur reynzt
óbrigðult að börn, sem fengið hafa slíkt
uppeldi, töluðú auðveldlega og reip-
rennandi, eðliiega og án nokkurs ann-
ariegs keims í framburði, þrjú, fjög-
ur eða fimm frábrugðin tungumál.
En því var líka trúað að svipuðum
árangri mætti ná með því að setja eldra
barn í skóla og láta það fá þar ræki-
lega kennslu í málfræði, orðaforða og
bókmenntum erlends tungumáls. í ör-
fáum tilfellum hefur þetta tekizt, en
oftast hefur árangurinn orðið sá, að
nemandinn 'hefur að loknu námi verið
búinn málfræðilegri þekkingu og fær
um að lesa og stundum jafnvel að
skrifa hið erlenda tungumál, en með-
ferð hans á töluðu máli töluvert meira
áfátt heldur en æskilegt væri.
]\ýiega hefur verið gerð uppgötv-
on sem er jafnaugljós eins og egg Kól-
umbusar. Ef menn vilja láta börn læra
erlent tungumál þannig að þau geti tal-
að það og skilið eins og innbornir
menn, þá verður að láta þau byrja ung
— því yngri, þeim mun betra. Hinir
framsæknari úr hópi þeirra manna er
starfa að uppeldismálum eru nú að
vinna að því að koma þessari kenn-
ingu í framkvæmd, koma erlendum
tungumálum inn í leikskóla og barna-
skóla, þar sem þau eiga heima, ef óskað
er eftir viðræðukunnáttu í málinu.
Árangurinn hlýtur að verða fullnægj-
andi.
Meginreglan sem í þessu felst er að
öll þau tungumál séu ..uðveld fyrir þá
sem læra þau frá barnæsku. Þessi regla
á þó aðeins við um talmálið en ekki
ritmálið. Ritmálið er auðvelt eða erfitt
eftir því hvort það er í meira eða
minna samræmi við talmálið. Það er
auðvelt að læra að lesa og rita mál sem
er alveg ritað eftir framburði, en það
er þegar hvert hljóð málsins er ná-
kvæmlega aðgreint og er sýnt hvert
með sínu tákni. Þegar stafsetningin
sýnir ekki nákvæmlega hljóðin, eins og
í ensku, þá er erfitt að læra að lesa og
rita málið, jafnvel þó menn tali og
skilji það fullkomlega. Þetta gildir auð-
vitað í enn ríkara mæli, ef ekkert sam-
band er milli hinna rituðu tákna og
hljóða málsins, eins og í kínversku.
Kínversku táknin eru líkt og $ merki
vort, sem líkist ekkert orðinu „dollar."
Þau tákna hugmyndir, en ekki hljóð.
Þar sem þessu er þannig varið þarf
alþjóðamálið ekki að vera sérstaklega
„auðvelt" fyrir neinn, né heldur þarf
það að vera tengt þekktum tungumál-
um. Ef það er lært sem talmál á réttu
aldursskeiði, eða barnsaldri, þá finnst
nemandanum það jafnauðvelt (eða
jafnerfitt, ef rnenn vilja heldur taka svo
til orða) eins og hvert það tungumál,
sem þau læra við móður kné. Sá eini
auðveldleiki, sem ástæða er til að sækj-
ast eftir, er að málið sé ritað eftir
framburði, með sérstökum táknum, er
hvert fyrir sig svari til sérstaks hljóðs
í talmálinu og aðeins til þess hljóðs
Við þessar aðstæður verður það hrein
fjarstæða að æt'la að gera alþjóða-
tunguna sem auðveldasta fyrir mestan
fjölda manna. Sérhvert tungumál, hvort
lieidur þjóðtunga eða gervimál, verður
lært jafn vel af nemendum á barnsaldrL
Ef stafsetningin fer alveg eftir fram-
burði lærist málið fljótt, nákvæmlega
og auðveldlega í rituðu formi, þegar
tími er kominn til þess að kenna barn-
inu að lesa og skrifa.
Framhald.
Bláa flaskan
Þegar Kolbeinn (faðir Þorleifs á Há-
eyri), var á Kalastöðum, átti hann einn
fágætan grip, sem honum þótti mjög
vænt um. Það var flaska ein, er af sjó
hafði rekið, áttstrend að lögun og tók
rúman patt. Hún var græn að lit með
glertappa, fóðruðum korki, og var hann
skrúfaðúr í flöskustútinn. Flösku þessa
var Kolbeinn vanur að senda Þorleifi
syni sínum nokkrum sinnum á ári og
fekk hana aftur fulla af brennivíni,
sem hann dreypti í við og víð eða lét
ut í kaffið sitt á morgriana á helgidög-
um ög hátíðum. En einu sinni kom
flaskan tóm aftur frá Þorleifi. Kolbein
setti hljóðan við og sendi ekki flösík-
una síðan. Þegar Kolbeinn var dáinn,
fannst flaskan í dóti hans og lenti hún
hjá Þorleifi. Daginn, sem Kolbeinn var
grafinn, vildi Þorleifur gæða líkmönn-
um á brennivíni og þótti þá vel við eiga
að skenkja þeim það úr hinni fáséðu
flösku Kolbeins. Þorleifur tekur því
flöskuna, fe • fram í búð hjá sér, fyllir
hana af brennivíni, kemur með hana
og setur hana hægt á borðið, sem lík-
mennirnir sátu við. En í sömu svifum
klofnar flaskan að endilöngu, svo að
enginn dropi var eftir í henni, en vín-
ið flóði allt út um gólfið. — Þorleifi
brá svo við, að hann hvítnaði í fram-
an, stóð þegjandi um stund og hórfði til
skiptis á flöskuna og vínflóðið á gólf-
inu. Loks sagði hann eins og við sjálf-
an sig, en þó svo hátt að líkmennirnir
heyrðu: „Svona var að senda flöskuna
tóma“.
4. júní 1967
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7