Lesbók Morgunblaðsins - 18.06.1967, Side 2

Guttormur J.
Guttormsson
íyrr á árum.
í Winnipeg, og í önnur þrjú ár baslaði hann við bú-
skap í grennd við Shoal Lake í Manitoba, en hrökkl-
aðist aftur inn í bæinn fyrir fátæktar sakir. Þá var
hann enn um sinn aðstoðarmaður við landmælingar,
sölumaður matvælaverzlunar og bar út bréf í Winne-
peg. Borgarlíf var honum í mesta máta ógeðfellt og
hann sneri sér á ný að landbúnaðinum í Shoai Lake.
Eftir ennþá tvö ár við erfiða skógarvinnu, seldi hann
land sitt fyrir 500 dollara og gerðist meðeigandi í
verzlun, sem seldi nauðsynjavörur, í Viðir í Manitoba.
Verzlunin gekk erfiðleika, og að ári liðnu, 1919, tókst
honum að selja sinn hluta í henni og festa kaup á
landi þvi, er faðir hans hafði búið á í Riverton. Upp
frá því rak hann þar búskap. í fyrra skiptið sem
hann bjó við Shoal Lake hafði hann gengið að eiga
unga stúlku, Jensínu Daníelsdóttur, og eignuðust
þau hjónin sex börn. Af þeim náðu fimm fullorðins
aldri, einn sonur og fjórar dætur.
Þegar Guttormur Guttormsson gaf út fyrstu bók
sína hafði hann einn um þrítugt og var þá bóndi
í Shoal Lake. Þetta var ljóðabók, Jón Austfirðingur
og nokkur kvæði. Hún kom út 1909. Næsta bók hans,
Bóndadóttir, kom út ellefu árum síðar, 1920. Stærra
ljóðasafn, Gaman og alvara, kom út í Winnipeg 1930,
og sama ár komu út í Reykjavík Xíu leikrit, eina
leikritasafnið, sem hann hefir gefið út. En ijóð og
leikrit eftir hann hafa síðan birzt í tímaritum.
Áður en að því er horfið að gera nánari grein
fyrir kvæðum hans og leikritum, fer vel á því, að
athugað sé að nokkru hvað það sé, sem haft hefir
áhrif á hugsun hans og auðgað hana. Sökum þess, hve
æska hans var hrakviðrasöm og veitti honum lítil
tækifæri til almennrar menntunar, hefði mátt ætla,
að hugmyndaheimur hans væri fátæklegur og dóm-
greindin ekki mikil; en eins og svo margir aðrir
íslendingar, hafði hann lesið mikið og lesið sér til
gagns. Beinasta leiðin til þess að gera sér ljós áhrif
þau, er hann varð fyrir, vitsmunaleg og listræn,
er sú, að taka upp úr hans eigin bréfum, þar sem
hann gefur nokkurt yfirlit yfir það, sem hann einkum
valdi sér til lesturs. Honum segist þannig frá;
„1 æsku las ég Þjóðsögur Jóns Arnasonar. Með
sínum heillandi leyndardómum, gleði sinni og sorg-
um, hefir mér ævinlega fundizt sem þær hefðu að
geyma alla sál þjóðarinnar í þúsund ár. Ævintýri
H. C. Andersens höfðu líka djúp áhrif á mig, fyrst
og fremst sem skáldskapur, en einnig sem sannleik-
urinn í sinni beztu mynd. Sannleikurinn birtist aldrei
á yfirborði raunveruleikans; það yfirborð er ein-
tóm blekking.
Á yngri árum mínum hérna við íslendingafljót las
ég talsvert islenzkan skáldskap og snapaði mér ljóða-
bækur að láni hvar sem þess var kostur. í íslenzkum
ljóðum eru tveir þættir, annar harður og sterkur,
hinn er suðrænn, ættaður frá rómantísku skáldun-
um þýzku. Ég hefi alla tíð laðazt meir að hinni nor-
rænu grein íslenzkra skálda, einkum Bólu-Hjálmari,
Bjarna Thorarensen, Grími Thomsen, Einari Bene-
diktssyni, Stephani G. Stephansson, Guðmundi Frið-
jónssyni og Jakob Thorarensen.
Við Shoal Lake hafði ég aðgang að vel völdu safni
islenzkra bóka og neytti þess svo sem verða mátti
allan þann tíma sem ég var þar. Ég las þar Hómer
í þýðingu Sveinbjarnar Egilssonar og Benedikts
Gröndals, Paradísarmissi Miltons í þýðingu síra Jóns
Þorlákssonar, Þúsund og eina nótt í þýðingu Stein-
gríms Thorsteinssonar, og sömuleiðis allar fslendinga-
sögur, Eddurnar, Sturlungu o. fl. Þar las ég fyrst
Nýársnótt Indriða Einarssonar, sjónleik fullan af álfa-
trú, og virtist hún bera af öllu því, er ég hafði nokkru
sinni kynnzt af íslenzkum leikritum. Alls og alls átti
ég þarna kost á þvx sem bezt er í íslenzkum bók-
menntum.
Um sama leyti komst ég mjög í kynni við lýriskan
skáldskap eftir Shakespeare, Tennyson, Byron, Long-
fellow og Kipling. Ég heillaðist mikillega af The
Rape of Lucrece, ekki sökum efnisins, heldur af lif-
andi þrótti stílsins og hinni stórsnjöllu braglist. Þá
tók ég að lesa sexliðahætti Longfellows, og sökum
þess, að ekkert skáld íslenzkt hafði ort undir þeim
hætti, gerði ég tilraun með hann í þættinum „Guð-
rún“ í Jóni Austfirðing. A þessu skeiði las ég aðeins
sonnettur og lýrisk kvæði Shakespeares. Sjónleiki
hans tók ég fyrir síðar, fyrst fjóra þeirra í íslenzkri
þýðingu Matthíasar Jochumssonar og síðar alla sjón-
leikina á ensku. En þeir drógu mig aldrei til sín, og
Ibsen ekki heldur, að undanskildum Brandi og Pétri
Gaut. Heimsskoðxxn Ibseixs virtist mér hafa vafasamt
gildi.
Eftir að ég settist að í Riverton, fyrir 29 árum,
tók ég að byggja upp bókasafn, af ritum hinna
fremstu höfunda ýmsra þjóða. Þetta voru ekki ein-
göngu ljóð, heldur einnig skáldsögur, leikrit og hug-
anir. Enda þótt ég geri meira af því að lesa bækur en
að læra, er ég þó viss um, að ég hefi víkkað skiln-
ingssvið mitt með þessu öllu saman. Ég hefi hallazt
að frönskum symbólistum, og þó ekki að nokkrum
einum sérstaklega. Eitt hinna ágætustu skálda, sem
ég hefi nokkru sinni lesið, er William Blake. Hann
hefir sérlega viðkvæma sál og er frumlegur í hugs-
un og heimsskoðun, ef til vill sérstæðasta skáld Eng-
lendinga. Edgar Allan Poe hefir líka mjög laðað mig
að sér með sinni miklu sköpunargáfu, hugmyndaflugi
og andlegum þrótti. í seinni tíð hafa Karel Capek,
Eugene O’Neill og Elmer Rice dregið mig að sér,
en þó án þess að hafa haft áhrif á það, sem ég hefi
ort. Af öllum þessum hefi ég einkum lært að ganga
í ljósi minnar eigin hugsunar. Ég hefi engan „skóla“
tekið mér til fyrirmyndar.
Það sem ég hefi mesta ánægju af að lesa, eru
listræn ljóð, á hvaða máli sem er; og sömuleiðis
rómantísk leikrit; t. d. Die versunkene Glocke eftir
Hauptmann, Berkeley Squar eftir Baldenstone, Out-
ward Bound eftir Vane, Death Takes a Holiday,
Everywoman, og slíkt. Núna síðustu árin hefi ég
komizt í kynni við Franz Werfel og tel hann efalaust
fremstan þeirra er nú skrifa sjónleiki.
1 þau 29 ár, sem liðin eru síðan ég settist hér að,
hefi ég að jafnaði lesið tíu bækur á ensku á móti
hverri einni á íslenzku. En ég hefi gert það að fastri
reglu að lesa ekki önnur ljóð en hinna beztu skálda,
eldri og yngri, og hinna beztu höfunda óbundins
máls — Guðmund Finnbogason, Sigurð Nordal, Guð-
mund Friðjónsson, o. s. frv. Önnur föst regla mín
hefir verið sú, að lesa árlega nokkrar íslenzkar forn-
sögur — ekki vegna efnisins, heldur málsins.“
annig segist Guttormi frá. Eins og líklega
var óumflýjanlegt, þar sem i hlut átti maður hart-
nær eingöngu sjálfmenntaður, eru eyður og vakir
í lesningu hans, en svið hennar má með sannindum
furðulegt kallast. Stórmerkilegt er hitt líka, hve vel
hann hefir haldið sínum eigin frumleik í efnisvali og
meðferð þess, í stað þess að falla í þá freistni að
líkja eftir skáldum þeim, er hann lais. Þetta er
máske einkum því að þakka, að ljóð harxs hafa alltaf
verið sjálfkrafa straumur hugsana hans og tilfinninga.
Sjálfur hefir hann komizt þannig að orði: „Ég hefi
aldrei af ráðnxxm huga setzt niður til þess að yrkja
kvæði. Það er eins og kvæðið hafi komið til mín
og beðið þess, að verða ort. Efnið velkist ósjálfrátt í
huga mínum unz það er til þess búið að vera lagt á
aflinn og úr því smiðað kvæði. Stundum tekur þetta
skamman tíma, stundum langan. Ég færi það í letur
þegar mér finnst því vera lokið“.
Tíðasta yrkisefni hans, og það efnið, sem sýnt hefir
skáldgáfu hans með mestum ágætum, er líf íslenzku
landnemanna í Kanada. Enda þótt hið fyrsta stór-
verk hans, Jón Austfirðingur, virðist nafnsins vegna
benda til þess, að faðir hans sé þar söguhetjan, eru
fyrir því höfundarins eigin orð, að það sé sameigin-
leg mynd raunverulegra hörmunga og raunverulegra
afreka allrar kynslóðar íslenzku frumherjanna; en í
þeirra tölu var faðir hans. f næstu bók hans, Bónda-
dóttur, er hámarkinu náð með því kvæðinu, sem
ágætast er af öllum einstökum kvæðum hans; en
það er „Sandy Bar“, kvæðið um grafreit frumherj-
anna á vesturströnd Winnipegvatns, ekki langt frá
Riverton.
(í frumtexta ritgerðar þessarar fylgir hér þýðing
dr. Kirkconnells á „Sandy Bar“. En til eru a. m. k.
tvær aðrar þýðingar á því kvæði á ensku, eftir Pál
Bjarnason og Walter J. Lindal. Má vel vera að fleiri
séu þær til.)
Mikið af styrkleika Guttorms felst í því, af hvílíkri
snilli hann notar einföldustu reynslu hversdagslífa-
ins á táknrænan hátt. Þannig hefst kvæði hans, „Sál
hússins", á tákni sem er jafngamalt trúarbrögðum
Rómverja;
Sál hússins er eldur á arni
og eldur á lampakveik.
Hitt er nýlegra er hann notar býflugnaræktunina til
þess að láta hilla undir þá mannraun, er örbirgðin
kúgar löngunina til andlegra afreka. En þetta er efni
kvæðis hans, „Býflugnaræktin“.
(Kvæðið er hér fellt niður, en lesandinn finnur
það í Kvæðasafni Guttorms, útgefnu í Reykjavik
1947).
Það er sár beiskja og uppreisnarandi í þessum er-
indum. En í öðru kvæði tekst honum að brosa að
því, að sveitamannsleg ljóðagerð hans skyldi lenda
í þessum höftum, og talar þar ixm, að hann hafi
bundið skáldfák sinn á bás úti í fjósi.
Þetta leiðir okkur eðlilega til þess að minnast þess
sérkennis, er svo mjög ber á í skáldskap Guttorms, en
það er gamansemin. Ef til vill er það vegna hins
ómilda reynsluskóla, er hann gekk í gegnum á æsku-
árum sínum, að sú gamansemi verður oftar beisk en
létt; en engin væri sú lýsing skáldsins alhliða, sem
gengi fram hjá henni. Stundum, eins og í kvæði, sem
nefnist „Winnipeg-Icelander", hittir hann í mark
með því að blanda saman íslenzku og ensku á af-
káralegan hátt. Langtum áhrifameira er hitt, er
hann bregður fyrir sig ferskeytlunni, en hún er
kveðskapargrein, sem flest íslenzk skáld unna mjög.
Sem dæmi skulum við taka þessa stöku, sem með
frásögn Lúkasar guðspjallamanns í huga, ber yfir-
skriftina: „Borinn af englum í faðm Abrahams“:
Ekkill lét við lestur helgirita
loftið flytja sólarhvelagram:
„Konu mína vil ég heldur vita
í Víti en í faðmi Abraiham“.
Yfirgripsmeira dæmi um kveðskap Guttoims þegaf
hann er í þessu horninu, er kvæði hans, „Bölvun
lögmálsins", og þar er líka, þó að með óbeinum hætti
sé, skotið geiri að kornsölufélögunum í Vestur-
Kanada.
En svo er önnur hlið. Með engu minni raunabrag en
þegar Guttormur yrkir um ömurleik þann, er fyrstu
landnemarnir áttu við að búa, kveður hann um hina
hörmulegu raunasögu og niðurlægingu Indíána í
Norður-Ameríku. í kvæði því, er hann nefnir „Indí-
ána-fhátíðin“, lýsir hann lífi þessa þjóðflokks eins og
hann hafði það iðulega fyrir augum á æskudögum
sínum við íslendingafljót.
1 braglistinni er hagleikur hans geysilega mikill.
Hann fylgir ávallt íslenzkum bragreglum um stuðla
og höfuðstafi, jafnvel þegar hann yrkir undir svo
óíslenzkum hætti sem grísku hexametri. En hann
hefir líka tekið að erfðum það yndi af flóknu inn-
rími, sem íslenzku hirðskáldin í fornöld virðast hafa
fengið með írska þættinxxm í þjóðareðli sínu. Hér eru
dæmi um ærirm dýrleika:
Byggðin ertu mesta, hin bezta og stærsta,
byggðin ertu helzta, hin elzta og kærsta,
fegurst áttu kvæði og fræði og hljóma,
fuglasöngvabólið og skjólið þíns blóma.
Himingjólu hærra knúð
heims úr skjóli lágu
klýfur sólarsigling prúð
sundin fjólubláu.
Leikrit Guttorms eru einstæð í bókmenntum Is-
lendinga í Kanada, og jafnvel fátt um slíkt í íslenzk-
um bókmenntum yfir höfuð. Meginþættir þeirra hafa
verið kvæði, sögur og stökur; um samfellda ritun
sjónleika íslenzkra hefir aldrei verið að ræða, og
í rauninni verið mjög lítið um að leikrit væru sam-
in. Guttormur hefir sjálfur enga reynslu haft af
leikhússtarfi. Mætti jafnvel virðast tilviljun ein, að
hann skyldi nokkurn tíma taka það fyrir að yrkja
í leikritsformi. Svo lítt hefir hann haft fyrir aug-
um tækni og nauðsynjar leiksýnanda, að aldrei hefir
verið gerð tilraun til að sýna nokkurn af sjónleik-
um hans í Kanada, og ekki var það fyrr en í marz-
mánuði 1939, að einþáttungur hans, Hringurinn, var
fluttur í útvarpi í Reykjavík og var þá tekið með
ágætum. Það skal þegar viðurkennt, að sumir sjón-
leika hans, einkxxm hinir lengri, hafa upp á svo
lítið að bjóða í verknaði, sem er höfuðnauðsyn í
sjónleik, verða að sveimandi og hæðnum einræðum
höfundarins í heimspekilegum tón. Möguleiki til sýn-
ingar á leiksviði verður ennþá vafasamari í sjón-
leik eins og Ilinum höltu, þegar persónur leiksins
eru slíkir hlutir sem Vitið, Viðkvæmnin, Hárið,
Hægra Augað, Vinstra Augað, Munnurinn, Hægri
Höndin, Vinstri Höndin, Hægri Fóturinn og Vinstri
Fóturinn, og hallandi leiksviði er ætlað að innibinda
alla þessa margvíslegu leikendur í einum feikna-
miklum líkama.
Beztu leikrit hans eru þau stytztu, og í þeim er
Framhald á bls. 12
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
18. júní 1967