Lesbók Morgunblaðsins - 18.06.1967, Síða 7

Bertrand Russell um aldamót.
Um þessar mundir, eða 1895, halda
þau hjón sig í Berlín og Bertrand les
hagfræði þar við háskólann, og nú kemst
!hann í kynni við jafnaðarmenn, en þeir
voru taldir vondir menn á þessum
árum.
„Frú Ermyntrude Malet, kona amb-
assadorsins, var frænka mín og þess
vegna vorum við hjón boðin til sendi-
ráðsins. Þar tóku okkur allir af mik-
illi vinsemd, og sendiráðsstarfsmenn-
irnir höfðu allir við orð að heimsækja
okkur. En tíminn leið og það kom
enginn þeirra, og þegar við ætluðum
þá að heimsækja vinafólk okkar í sendi-
ráðið, þá reyndist enginn heima á þeim
bæ.
Það leið langur tími áður en við gerð-
um okkur ljóst, að það væri i rauninni
nokkuð óeðlilegt við þetta, en loks
komumst við að því, að ástæðan fyrir
þessu öllu var sú, að Alys hafði látið
orð falla um það við ambassadorinn,
að við hefðum verið á fundi með jafn-
aðarmönnum. Frú ambassadorsins hafði
skrifað ömmu minni þetta, en þrátt fyr-
ir hleypidóma ömmu minnar í garð
Alys, þá tók hún þarna málstað hennar.
Þetta var efni, sem varðaði almenning,
og það mátti treysta því, að bæði amma
og Agatha frænka sýndu frjálslyndi,
þegar um almennar stjórnmálaskoðanir
væri að ræða.
Um þetta leyti var að myndast með
mér þörf til andlegra afreka. Ég ákvað
að leggja ekki fyrir mig embættisstörf
heldur helga mig algerlega ritmennsku.
Mér er í fersku minni kaldur, bjartur
dagur snemma vors. Ég reikaði einn um
Tiergarten og ráðgerði með sjálfum mér
framtíðarverkefni mín. Ég hugsaði mér
að skrifa flokk bóka um heimspeki vís-
indanna sem spannaði allt frá hreinni
istærðfræði til lífeðlisfræði og síðan ann-
an bókaflokk um félagsleg viðfangs-
efni og ég var að vona, að þessir tveir
bókaflokkar gætu mætzt að lokum í
sameiginlegri skilgreininu, sem bæði
væri vísindaleg og nytsörn."
Þrátt fyrir þessar göfugu fyrirætlanir
sínar eyðir nú Bertrand enn lífinu um
stund við ljúfari leik. Hin nýgiftu hjón
bregða sér um vorið til ítalíu og leita
sér þar uppi fáfarna baðströnd og baða
sig þar kviknakin, og liður svo vorið
og fram á sumarið, en þá kallar alvara
lífsins aftur að. Bertrand þarf að fara
að hugsa um háskólastyrk sinn og rit-
gerð, sem hann þurfti að skila háskól-
anum.
E kki lagðist þetta verkefni þó
þungt á hann, og á þessum fyrstu hjóna-
bandsárum sínum lifði hann fyllra lífi
. andlega og líkamlega en nokkru sinni
fyrr eða síðar:
,,Með fyrsta kvonfangi mínu hófst það
timabil í lifi mínu, sem var hamingju-
18. júní 1967 -------------------
Kaflar úr
nýrrí
sjálfsœvisögu
— Iliðurlag
EERTBAND
RUSSELL
„Ég tel að hátindur míns
andlega lífs hafi verið í septem-
ber árið 1900. Þá tautaði ég við
sjálfan mig að nú hefði ég loks
unnið undravert verk.“
ríkara og skilaði meiri árangri í verki
en nokkurt annað timabil lífs míns. Þar
sem ég var nú ekki haldinn neinum
hrellandi vangaveltum á tilfinningasvið-
inu, leitaði öll orka mín að andlegum
viðfangsefnum. Fyrstu hjúskaparárin las
ég mikið bæði af heimspekiritum og
stærðfræði. Einnig auðnaðist mér að
vinna nokkurt höfundarstarf og leggja
grunn að síðari verkum. Ég ferðaðist
mikið utanlands og las einnig mikið af
grundvallarfræðum, eins og sögu.
í andlegum efnum var þetta þannig
blómlegasta skeið ævi minnar, og ég
stend enn í þakklætiisskuld við fyrstu
konu mina fyrir að gera mér þetta
mögulegt.
Ég hafði unnið bindindisheit til að
þóknast konu minni, og ég drakk ekki
fyrr en kóngurinn gekk í bindindi í
fyrra heimsstríðinu. Honum gekk það
til að auðvelda okkur að drepa Þjóð-
verja, og þá virtist eins og það hlyti að
vera eitthvert samband á milli friðar-
stefnu og vínanda."
Bertrand segir nú lítið eitt frá White-
head, prófessornum sem var hans
fyrsti kennari og vann síðar að Prin-
cipia Mathematica með honum, og varð
vinur hans náinn, en það dró í sundur
með þeim í heimspekilegum efnum, og
sérstaklega þó vegna afstöðu Bertrands
til stríðsins, og segir Bertrand, að þessi
vinslit hafi þó fremur verið isín sök en
Whiteheads.
Bertrand segir eftirfarandi sögu, sem
dæmi um þá einbeitingu, sem einkenndi
vin hans:
„Einbeitingarhæfileiki Whiteheads
var óvenjulegur. Það var að sumarlagi,
er ég dvaldi hjá honum í Grantchester,
að vinur okkar, Crompton Davies, kom í
heimsókn og ég leiddi hann fyrir gest-
gjafa okkar.
Whitehead sat úti í garði og ritaði
stærðfræði. Við staðnæmdumst fyrir
framan hann og stóðum varla nema
eins og metra frá honum og horfðum
á hann þekja síðu eftir síðu með stærð-
fræðitáknum. Hann sá okkur aldrei, og
að nokkrum tíma liðnum gengum við
í burtu aftur fullir lotningar."
A árunum 1898 til 1902 var það
venja þeirra Russells-hjónanna að
dvelja um stund árlega í Cambridge.
Bertrand var á þessum árum að losa
sig undan þýzkri hugsjónastefnu, sem
hafði fest rætur með honum vegna
áhrifa frá McTaggart og Stout.
Það varð honum enn ný reynsla að
koma úr háloftum hugsjónastefnunnar
niður á jörðina á ný „eftir að hafa lit-
ið á þá veröld, er ég skynjaði, sem
óraunverulega, og verða nú þess um-
kominn að trúa því, að í rauninni væru
til hlutir eins og borð og stólar. Það
vakti mér gleði að skynja samband
hlutanna sem raunveruleika, og jafn-
framt vakti það áhuga minn að upp-
götva, hversu hörmuleg áhrif þessi
skilningur minn hafði á þá trúarhug-
hyggju, að sannanir þurfi að nást eftir
leiðum huglægrar rökhyggju."
Þarna er sem sé á þessum árum að
myndast með Bertrand sú skoðun, að
heimspekinni beri að leita stuðnings í
táknum stærðfræðinnar, sem séu raun-
veruleg, fremur en í loftkenndri rök-
hyggju, og líður nú ekki á löngu, þar
til alger stefnubreyting verður enn í
lífi hans. Árið 1900 gefur hann út bók,
sem bar nafnið „Heimspeki Leibniz“, og
„þar fékk ég tækifæri til að láta í ljós
hinar nýju skoðanir mínar í rökfræði.
Þetta sama ár, eða í júlí 1900, var
haldið Alþjóðamót heimspekinga í París
í sambandi við heimssýninguna þar það
sama ár. Við Whitehead héldum á þetta
mót báðir .... og þetta þing markaði
tímamót í andlegu lífi mínu, vegna þess
að þar hitti ég Peano (Giuseppe Peano,
ítalski stærðfræðingurinn og rökfræð-
ingurinn, dó 1932).
Ég þekkti hann með nafni og hafði
kynnzt einhverju af verkum hans, en
ekki lagt það á mig að kryfja til mergj-
ar kenningar hans. Þegar menn tóku
að ræðast við þarna á þingunum, veitti
ég því athygli, að hann var allra manna
nákvæmastur og hafði ævinlega betur
í öllum rökræðum.
E ftir því sem dagarnir liðu, varð
ég sannfærðari um, að þessir yfirburð-
ir hans væru að þakka stærðfræðilegri
rökvísi. Ég bað hann því að láta mig
hafa öll verk sín, og strax og þinginu
var lokið, fór ég til Fernhurst til þess
að glíma þar í kyrrð og næði við hvert
orð, sem hann og lærisveinar hans höfðu
ritað. Mér varð það ljóst, að skoðanir
hans lögðu mönnum í hendur tæki búið
til úr sundurgreinandi rökfræði, sem
var samskonar og það, sem ég hafði
verið að leitast við að búa mér til um
árabil. Með því að kryfja skoðanir og
aðferðir þessa manns til mergjar var ég
að heyja mér áhrifamikla tækniþekk-
ingu, sem myndi koma mér að haldi
við væntanlegt verk mitt.
f enduðum ágúst hafði ég náð að
kynnast verkum hans til fulls, og síðan
eyddi ég septembermánuði við að færa
út aðferðir hans til notkunar við
tengslakerfið." (Logic of Relation: Ef öll
A eru B og X er A, þá er X einnig B
o. s. frv. o. s. frv. Þó að Bertrand Rus-
sell finnist táknmál stærðfræðinnar
fallegt mál, þá finnst mér Einar Ben.
hafa orðað hugsunina í þessari frægu
ályktun og þar með alla tengslakenn-
inguna af mun meiri glæsibrag en
stærðfræðingarnir. í hverju strái er
himingróður — í hverjum dropa regin-
sjór.Þýð.)
S vo mikla ánægju hafði Bertrand
af glímu sinni við stærðfræðilega heim-
speki sína þetta sumar, að þegar hann
minnist þessa tíma, þá finnst honum
enn, „að hver dagur hafi verið sólbjart-
ur og hlýr.“
„Þessi tími var eitt allsherjar andlegt
ölæði. Mér var ekki ósvipað farið og
mamni, sem hefur klifið í þoku hátt
fjall, og þegar hann loks stendur á tind-
inum er skellibjart og sér of heima alla.
Árum saman hafði ég barizt við að
skilgreina frumatriði stærðfræðinnar
eins og rað- og frumtölurnar. Síðan er
það, að á nokkrum vikum auðnast mér
að finna lausn á heilabrotum minum og
um leið að kynna stærðfræðilega tækni-
nýjung á því sviði, sem áður var háð
óljósri skilgreiningu heimspekinganna,
en ég hafði nú komið nákvæmari skikk-
an á
Þ esisi septembermánuður árið 1900
var hátindur andlegs lífs rníns um æv-
ina. Ég gekk um kring og tautaði við
sjálfan mig, að nú hefði ég loks unnið
umtalsvert verk og þess vert, að það
væri unnið, og nú yrði ég að gæta mín
að verða ekki fyrir ökutæki áður en
ég fengi fest það 9Ómasamlega á pappír.
Ég hóf síðan strax í byrjuðum október
að rita „Grundvallaratriði stærðfræð-
innar“, en á þeirri bók hafði ég nokkr-
um sinnum byrjað, en fyrri tilraunir
runnið út í sandinn. Ég ritaði þetta haust
III. kaflann, IV., V. og VI., eins og
þeir voru síðar prentaðir. Ég skrifaði
einnig I. kaflann, II. kaflann og VIL
kaflann í þessari lotu, en varð að endur-
skrifa þá síðar svo að bókin varð ekki
til í sínu lokaformi fyrr en í maí 1902.
Á hverjum degi, allan október, nóv-
ember og desember, skrifaði ég 10 síð-
ur á dag og lauk við handritið síðasta
dag aldarinnar.
Whitehead-hjónin dvöldust hjá okkur
í Fernhurst á þessu skeiði, og frú
Whitehead hrakaði stöðugt og var vön
að þjást skelfilega af hjartasjúkdómi.
Það var einn dag, að þjáningar 'hennar
urðu svo yfirþyrmandi, að hún virtist
hafa misst allt samband við umheim-
inn og lokazt innan veggja þjáningar
sinnar, þá varð mér skyndilega ljóst,
hve einmana manneskjan er í raun og
veru. Alltaf síðan ég kvæntist, hafði
verið kyrrt yfir tilfinningalífi mínu og
það verið yfirborðskennt. Allar dýpri
tilfinningar höfðu gleymzt mér og ég
látið nægja léttúðug hyggindi.
Allt í einu var eins og jörðinni væri
kippt burtu undan fótum mér, og mér
fannst ég lentur á öðru vitundarsviði.
Á fimm mínútum liðu um huga mér
hugsanir sem þessar:
— einmanaleiki mannlegrar sálar er
meiri en svo, að hún fái undir honum
risið, og það er enginn fær um að rjúfa
þann vegg, nema eftir leiðum þeirrar
ofurástar, sem trúarpostular hafa boðað,
og allar aðgerðir til þess eftir öðrum
leiðum eru til skaða, eða þegar bezt
lætur gagnslausar; það leiðir af þessari
ályktun, að það er rangt að heyja styrj-
aldir, og að kennsla almennra skóla er
viðbjóðsleg, aflbeitingu ber að forðast
og í mannlegum viðskiptum skyldu
menn reyna að nálgast hverjir aðra með
þvi að rjúfa einmanaleikahjúp hverrar
persónu og tala til hennar á þeim for-
sendum einum.
Þegar þessar fimm mínútur voru liðn-
ar, var ég orðinn allt annar maður en
ég hafði verið. Um skeið var ég haldinn
einskonar dularfullri skynvillu. Mér
fannst ég þekkja innstu hugarhræring-
ar hverrar manneskju, sem ég mætti
á götunni, og enda þótt þetta væri vafa-
laust blekking, þá var það staðreynd, að
ég var kominn í nánara samband en
áður hafði verið við alla vini mína
og marga af kunningjum mínum. Ég
hafði verið heimsveldissinni en á þess-
um fimm mínútum snerist ég með Bú-
unum og varð friðarsinni.
Þar sem ég hafði árum saman aðeins
hirt um nákvæmni og skilgreiningar, þá
Framhald á bls. 13
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7