Lesbók Morgunblaðsins - 18.06.1967, Blaðsíða 12

ÍSLENZKT SKÁLD
Framhald af bls. 2
það djúpstætt táknmál, sem tjáir hina algildu merk-
ingu þess er gerist í leiknum. Þannig er það, að í
Hringnum, sem þegar hefir verið vikið að, er sjón-
ersviðið í greniskógi úti í óbyggðum. Þetta er um
miðjan vetur. Alls staðar er kafasnjór, sem hlaðizt
hefir á trjágreinarnar og sveigir þær til jarðar. Faðir
xneð tveim drengjum sínum hefir villzt í skóginum
og þeir feðgar hafa engin tæki til þesis að geta kveikt
upp eld. Þeir eru örmagna af þreytu og gegnum-
kaldir og liggja í snjónum, þegar Móðirin finnur þá.
Hún hefir farið úr hlýjunni í bjálkakofanum og frá
yngri börnum sínum til þess að leita þeirra í skóg-
inum. Öll fjögur fara þau nú að leitast við að finna
leiðina heim, og ganga út af leiksviðinu til vinstri.
Gert er ráð fyrir, að um það bil klukkustund líði
enn, og úlfar fara yfir leiksviðið frá hægri til vinstri
og fylgi hungraðir slóð villuráfandi fólksins. Svo
líður önnur klukkustund og ekkert heyrist nema
brakið í frosnum snjónum og niðurinn í trjágrein-
unum. Þá koma foreldrarnir og drengirnir aftur inn
á sviðið, nú frá hægri hlið, og eru yfir sig fegin
að finna í snjónum það sem þau telja að sé manna-
slóð og hunda, er muni vera að leita þeirra. „Þev
mega ekki fara langt á undan okkur. Við skulum
rekja sporin,“ segir móðirin. Ahorfendurnir skilja,
hve raunalega er ástatt um þau. „Hringur" þeirra
eigin slóðar hefir lokazt og um þau er öll von úti.
Stormurinn æsist, og þegaT tjaldið fellur, heyrist
ógreinilega til þeirra, þar sem þau eru að kallast á í
hamslausri hríðinni.
Sjónleikur þessi segir á dapurlega miskunnarlaus-
an hátt frá því endalausa hringsóli er svo þráfaldlega
virðist einkenna mannlífið. Möguleikarnir til fram-
fara eru harkalega sýndir í slóðum úlfanna í snjón-
um, en allt í kring og yfirgnæfandi ailt annað er
hvít, köld og óumflýjanleg nálægð dauðans.
Ekki er óhugnaðurinn minni í Skugganum, en
markmiðið er hér augljósara. Gamall maður, ungur
maður og blindur maður híma á götuhorni. Bæjar-
menn þjóta fram hjá þeim á leið í leikhúsið til þess
að sjá gamanleik, sem „hefir aldrei verið leikinn
hér og verður ef til vill aldrei leikinn framar". Kyn-
legur sjómaður, bræðrungur þess Ancient Mariner’s
sem Coleridge yrkir um, gengur yfir leiksviðið og
hrópar: „Dauðinn fer hér um í nótt“. Bæjarmenn
byggja hann ölvaðan, en kunningjarnir þrír eru á
annarri skoðun og bíða til þess. að sjá hverju fram
vindi. Drengur nokkur segir við þá: „Ég sá þennan
mann niðri á bryggju. Hann var að koma af stóra
svarta skipinu, sem lenti um sólarlagið“. Ekkja ein
kemur og staðnæmist hjá þeim. Hún er að bíða
eftir börnum sínum, sem eru í leikhúsinu. Nú verður
löng og áhyggjufull bið. Öldungurinn merkir undar-
legan kuldagust nálgast meir og meir, en sá blindi
þykist merkja sívaxandi hita úr áttinni frá leik-
húsinu. Þar yfir frá hefir glumið sífelldur hlátur og
fagnaðaróp, en nú verður þar skyndilega uppnám
með ópum, sem gefa til kynna eldsvoða og hræði-
legt slys. Smámsaman dregur úr ópunum, eftir því
sem bálið vex. Sjómaðurinn kynlegi gengur yfir
sviðið að baki þeim þremur sem bíða og varpar trölls-
lega miklum skugga þar sem hann gengur. Leiknum
lýkur með þessu samtali:
Öldungurinn: Ég sá skugga dauðans á veggnum.
Sá blindi: Ég fann skugga dauðans hvíla á mér.
Öldungurinn: Dauðinn fer einatt bak við okkur. Við
sjáum bara skuggann.
Sá blindi: Það er ljós hinumegin við dauðann, annars
sæist ekki skugginn.
Nýjasta leikrit hans er Blæjan, sem kom í Oðni
1936. Þetta er seiðandi hugleiðing um sálfræðilega
tvíhyggju í huga konu einnar, tvíhyggju, sem í leikn-
um er sýnd með aðgreindum persónum, gamalli konu
og ungri konu. Þær búa saman og báðar elska þær
tiltekinn ungan mann. Fyrir ungu konunni horfir
vænlega, en gjarna mundi hún kjósa að sjá gömlu
konuna dauða. En sú gamla heldur sig þrákelknis-
lega hjá henni sýknt og heilagt og krefst þess, að
maðurinn taki þær báðar. Hann heimsækir þær og
stjakar hinni eldri frá sér kurteislega, en kysisir hina
yngri. Þegar þau bæði, þessi ungu, fara inn í svefn-
herbergi við hliðina á stofunni, fylgir gamla konan
þeim eftir og læsir herberginu innan frá. Innaxi
skamms koma þau öll þrjú út. Maðurinn er bálreiður
og hótar að yfirgefa ungu konuna nema hún rjúfi
sambandið við þá gömlu, en þess er enginn kostur.
Gamla konan talar í þversögnum: „Ég mætti segja
það mér til afsökunar og mínu framferði, að heit-
mey þín er þrjátíu árum eldri en ég og náttúrlega
unglegri, en þar sem ég er nú svona miklu yngri,
geri ég kröfu til, að ungir karlmenn gangi mig ekki
á bí eða forsmái mig — að ég ekki segi — láti sér
bjóða við mér. Það er nú líklega ekki að nefna, að
þeir fái ást á mér — eða ekki lítur út fyrir það.“
Ungi maðurinn hverfur á brott fyrir fullt og allt.
Unga konan deyr af sorg, og — hlæjandi kuldahlátur
— sveipar gamla konan hana 1 brúðarkjól hennax;
sem líkblæju.
Þessi þrjú leikrit Guttorms gefa almenna hugmynd
um hin. Ritdómarar á Islandi hafa talið þau sem
heyrandi til stefnu expressjónismans, þeirri bók-
menntastefnu í Evrópu, sem þannig er lýst, að hún
láti sér annara xim hin innri áhrifaöfl heldur eni
hitt, hvernig lífið er á ytra borðinu. Guttormur viður-
kennir skilgreininguna, en neitar hinu, að hann sé
á meðal lærisveinanna. Afstöðu sína skýrir hann
þannig: Framhald á bls. 14
Söngur morgunroðans og þú
Prósaljóð eftir Jón Pálsson
Þegar rödd þín hljómar gegnum símastrenginn þá finnst mér sem
morgunroðinn syngi.
Fyrst syngur hann í rauðum, þá gylltum, bláum og síðast í mjálla-
hvítum tón.
En þá er reyndar kominn dagur og állir eiga að hefja störfin.
Þannig líkist þú morgninum, að hafi ég talað við þig dálitla stund,
þá fyllist brjóst mitt löngun til starfa á einhverju sviði.
Veiztu af hverju söngur morgunroðans heyrist ekki með eyrunum?
— Það eru álög. Einu sinni voru állir menn á jörðinni góðir; þá
söng morgunroðinn svo hátt að fólkið vaknaði við hans unaðs-
legu tóna, váknaði til að vera gott hvert við annað. Síðan kom
dagurinn sem knúði mennina til dáða, en að lokum raulaði kvöld-
roðinn þá í svefn.
Myrkrið þekktu mennirnir ekki, því þá sváfu þeir.
En svo var það einn morgun að mennirnir■ gleymdu að vera góðir.
Þá reiddist morgunroðinn og sagði: „Það er auðvitað, að nú eruð
þið búnir að kynnast myrkrinu. Héðan í frá skal enginn heyra
söng minn með eyrunum. Héðan í frá syng ég aðeins fyrir þá sem
heyra söng minn með hjartanu.
Af því að þú ert skyld morgninum og ég skil rödd þína betur með
hjartanu en eyrunum, þá áttu að tala meira við mig en alla aðra
menn á jörðinni, hjála við mig á morgnana svo augu mín opnist,
tala skærum rómi á daginn svo brjóst mitt fyllist orku, syngja lágt
við sœng mína á kvöldin þar til sál mín flýgur inn í draumalandið.
Á draumalandinu mun ég bíða þín þar til þú sjálf ert sofnuð.
Þegar sálir okkar mætast þar mun ég leggja lárviðarsveig um
enni þitt, skreyta kjól þinn fegurstu rósum, prýða skó þína ný-
fállinni morgundögg sem glitrar eins og heimsins skœrustu dem-
antar í Ijósi eilífra stjarna. Og þú munt kyssa mig kossi sem varir
í þúsund ár, því á landi draumanna er hægt að lifa þúsund ár á
einni nótt.
Ó, þú dóttir morgunroðans,
hjálaðu svo augu mín opnist,
tálaðu svo brjóst mitt fyllist orku,
syngdu mig inn á draumálandíð og kysstu mig í þúsund ár.
HERKASTALINN
Fyrir neðan Túngötuna er Her-
■kastalinn, sem lengi hefir verið ódýr-
asta gistihús Reykjavíkur, sæluhús
smælingjanna. Þangað hefir margt rek-
aldið reikað, sem hraktist á fúafjörum
mannlífsins, í leit að æti, hlýju, hjúkrun
og huggun. Og öllum var tekið með
hjartahlýju eins og þar væru systkin
komin, sönn Guðsbörn.
Á hersamkomurnar fjölmenntu smæl-
ingjar í snjáðum fötum, fátækir á fé og
fátækir í anda, og fundu til nálægðar
Guðs. Það voru einu sælustundirnar í
lífi þeirra. Þeir ljómuðu af fögnuði, er
þeir komu af samkomunum og sögðu
mér frá dýrð Guðs og Himnaríkissælu.
Lífið var þeim sæla í smæð þeirra. Já,
Guð er líka í lægðinni.
Það var sannarlega tilkomumikið,
þegar herganga var frá Kastalanum nið-
ur á Lækjartorgið. Það small í fánan-
um, tromman dunaði, en lúðrar, cons-
ertínur og gítarar tónuðu göngulög. Það
kom varla fyrir að slíkar hergöngur
væru áreittar, þær voru slík skemmtun
og tilbreyting. Annars var skopazt að
Hernum, og illa siðaðir ruddar héldu að
þeir væru að sýna manndóm með því
að áreita herfólkið. Enginn skopaðist þó
eins að Hjálpræðishernum og skrattinn
hann Þórbergur. Það var svo neyðar-
legt. Þórbergur fær að finna það þegar
hann er dauður, þá pínir einhver draug-
urinn hann. — Nú er álitið á Hernum
breytt, menn þakka honum og viður-
kenna verkin.
Vafalaust er ofstækistrúin á eilífa
útskúfun að einhverju röng. En mér
hefir alltaf fundizt, að Jesú'Kristi mundi
líka vel við Hjálpræðisherinn. Þeir eru
bindindissamir, hófsamir og miskunn-
isamir. Þeir umgangast bersynduga og
smælingja eins og bræður og systur.
Það er fagur kristindómur.
Mér hefir alltaf fundizt Lækjartorgið
helgidómur engu síður en kirkjurnar,
þó þær séu skrautlegri. Það eru margir
fleiri en Herinn, sem hafa prédikað þar
af barnslegri einlægni, og haft þar sínar
trúariðkanir. Það hafa ekki verið lærð-
ir menn, en sagt sannleikann eins og
þeir vissu hann beztan. Og þeir hafa
talað mál, sem alþýðan skildi. Þó þaS
væri hlegið að þeim hafa orðin, semi
þeir sögðu, geymzt í hugskoti mannat^,
og kannski komið mörgum að liði, erj
mikils þurfti við.
Er prestarnir kvarta yfir tómumj
kirkjum dettur mér oft í hug: „Far þúl
niður á Lækjartorg og prédika þar orð,
sem fólkið skilur. Guð er þar líka“. Þaðl
<er ekki lærdómur og vísindi, sem boðai
rétta trú, heldur barnsleg einlægni og
löngun til að enduróma kenningar Jesúl
Krists. Hann var leiðsögumaðurinn, góði
hirðirinn, og fyrir það lét hann lífið.
En blóð hans frelsar engan nema þann,
sem vill snúa á rétta braut og takai
sinnaskiptum.
Ég var svo heppinn, að presturinn
sem fermdi mig fyrir 60 árum var góð-
ur maður og góður leiðbeinandi. Fyrin
það hefi ég enn haldið barnatrúnni.
Hún hefir hjálpað mér og þá mest, er
ég átti erfiðast.
Hannes Jónsson.
TUNCUMÁLIN
Framhald af bls. 10
legur auðveldleiki fólginn í því, að ritað
mál sé í fullu SEunræmi við mælt mál.
Af því leiðir, að hvaða mál sem valið er,
hvort heldur þjóðtunga eða gervimál,
verður það að vera stafsett eftir fram-
burði. Gervitungur eru það vanalega, en
þjóðtungurnar vanalega ekki. Af þessu
leiðir, að ef þjóðtunga verður fyrir val-
inu, svo sem enska eða franska, verðun
hún óhjákvæmilega að taka upp staf-
setningu samkvæmt framburði til al-
þjóðlegra nota.
Að öðru leyti er ekki að ræða um
neina eftirsókn í auðveldleika, heldur
er spurning um almenna hylli. Ef full-
trúar meiri hluta íbúa heims aðhyllast
sérstakt tungumál eða sérstaka tegund
tungumála, þá er engin ástæða til að ef-
ast um að aflstaða þeirra mundi ráða
hinu endanlega vali. Fullkomleiki hef-
ur aldrei verið auðkenni neins tungu-
máls og það er unnið fyrir gýg að leita
hans. Þjóðtungur, svo sem enska eða
12
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
18. júní 1967