Lesbók Morgunblaðsins - 03.09.1967, Blaðsíða 6

SVARTI DAUÐI - ÞRIÐJA GREIN
Siglaugur Brynleifsson tók saman
MMíaEÍSGíMS
MEMIÍM? ÍMMMSÍBGÍFÍM50
mú Mmm §aimm
Eitt ömurlegasta merkið um mann-
vonzku og hnignun sæmilegra siða var
löngun sumra manna, sem tekið höfðu
pestina, til þess að smita náunga sína
af sömu plágu. Lúther minnist á þetta
í ritum sínum og þetta fyrirbrigði kom
fram í Svarta dauða og siðar þegar far-
sóttir gengu. Einn höfundur tekur svo
til orða: „Það er vitað um svo guðlausa
og illviljaða fanta, sem hafandi tekið
pestina, fara út meðal manna, fara á
markaði, í kirkjur og í heimsóknir til
þess að smita náunga sína, stundum
haldandi, að þeir með því losni við pest-
ina og einnig æskjandi þess að þeir rói
ekki einir á pestarbátnum. Ég veit af
manni nokkrum, sem heimsótti annan,
faðmaði hann áð sér og það í þeim guð-
lausa tilgangi, að smita hann, til þess á
þann hátt að losna sjálfur við pestina".
Sögur eru um það að menn hafi reynt
að klekkja á fjandmönnum sínum, með
því að kalla þá til sín að sjúkrabeðnum
og beiðzt þess að þeir sættust, í þeim
einum tilgangi að smita þá. Þetta var
gert að heimsækjanda óvitandi um a’ð
sá rúmliggjandi væri smitaður pest.
Slíkar aðferðir urðu til þess að ýta
undir þann grun, sem hafði grafið um
sig víða, að slík veiki sem plágan hlyti
áð vera tilbúin af illum öflum. Pestin
var í augum manna svo óhugnanleg,
að menn vildu ekki trúa því að hún væri
af náttúrulegum uppruna, hún hlyti að
vera komin beint frá hinum vonda.
Latneskir höfundar halda því fram að
hægt sé að búa til pestarefni, sem megi
siðan smita með dýr og menn. Livíus
segir frá því að eitt ár hafi hundrað
og sjötíu manns verið handteknir og
ákærðir fyrir að dreifa dufti, sem or-
sakaði skæða farsótt. Þeir handteknu
voru allir teknir af lífi. Seneca áleit
einnig að hægt væri að búa til slíkt
pestarefni og dreifa síðan pestinni, með
því að eitra vatnsból. í Biblíunni er
lýsing á því hvernig pest dreifðist um
Egyptaland. Sú var trú manna á mið-
öldum að Djöfullinn þekkti allar eitr-
aðar dýra- og jurtategundir og einnig
öll önnur eiturefni, sem finnast í nátt-
úrunnar ríki og gæti því hæglega búfð
til „ónáttúrulegar pestir“.
P estareitrið var venjulega bland-
að smyrslum, að því er menn álitu og
var því mjög auðvelt í flutningi og til
dreifingar um öll lönd. Vitað er að
ýmsir reyndu að gera slíkt eitur og
í þeirri fullvissu að slíkt væri hægt.
Sumir höfundar þeirra tíma, sem lögðu
sig eftir vísindum, töldust vita aðferð-
ina, en segja jafnframt að þeir opin-
beri hana ekki. Þess er getið að í vissu
héraði í Sviss hafi fólk kunnað að gera
slíkt eitur og áð það hafi viðurkennt
að hafa aflað sér vitneskju um aðferð-
ina hjá Djöflinum.
Víða var vikið að þessari hættu í
reglugerðum varðandi pláguna: „Hver
sá sem getur bent á fólk, sem hefur
farið um borgina, og smurt hurðir, hand-
föng og læsingar með pestareitri og aðra
hluti, mun fá háa fjárhæð í verðlaun
og einnig leyfi til að drepa með eigin
höndum tvo glæpamenn".
Þáð greip um sig ógurlegur ótti á
Suður-ítaliu, þegar það fréttist að um
fimm hundruð villutrúarmenn færu
um héru'ð og borgir og smyrðu veggi,
glugga og dyraþrep húsanna eitruðu
smyrsli og dreifðu eitruðu dufti í brunna
og kæmu því jafnvel fyrir í helguðu
signingarvatni í kirkjunum. Þetta var
gert til þess að koma af stað bráðri
farsótt. Allt var gert til þess að fanga
fantana og háum upphæðum heitið þeim,
sem gætu gefið einhverjar upplýsingar
um þá. En allt kom fyrir ekki, enginn
fannst.
Um alla Evrópu var því trúáð, að
sézt hefði til ferða slíkra villutrúar-
manna og sú trú tengdist ofsóknarhug-
myndum manna og leiddi þetta ekki af
sér litla tortryggni manna á milli. „Tor-
tryggni var almenn með fjölskyldum,
enginn treysti öðrum, faðirinn tortryggði
son sinn og dóttirin móður sína, bræð-
ur systur".
E ftir siðaskiptin varð sú trú ríkj-
andi að á Þýzkalandi væru heimkynni
„pestargjörðarmanna". í Mílanó álitu
menn að pestin væri af lútherskum upp-
runa.
í lútherskum löndum var aftur á móti
álitið að pestin væri kaþólsk. Kaþólskur
prestur í Rostock varð heldur en ekki
var við þetta. Hann hafði stundað hjúkr-
un, en var grunaður um „pestargjörð“,
og einnig sagður hafa þegið mútur af
Gyðingum. Hann var dreginn í dýflissu,
járnaður og keflaður og lá þarna í tutt-
ugu og sex vikur við vatn og brauð.
Um veturinn var hann færður á pínu-
bekkinn. Loks vitnaðist mönnum sak-
leysi hans og þá var hann látinn sverja
eið um að þegja um meðferðina og
leggja ekki fram kvartanir.
Á sextándu öldinni bar svo við í Lyon
Frakklandi áð „villutrúarmönnum varð
lítið ágengt í trúboði sinu, þessvegna
leituðu þeir hefnda með tilstyrk Satans“
eins og segir í heimild frá þessum tím-
um, „þeir fengu smyrsl í buðkum frá
helvíti og smurðu með því hús sanntrú-
áðra kaþólskra manna. En fyrir Guðs
miskunn snerist þetta vopn heldur en
ekki í höndum þeirra, plágan' lagðist
einkum á villutrúarmenn".
Á sautjándu öldinni var það skoðun
manna á Spáni, að plágan, sem geisaði
þar, hefði borizt með eiturbuðkum frá
Genf, en þár var háborg Kalvínismans.
Spánverjar 'lögðu því mikfð hatur á alla
Frakka, líkt og þeir væru allir frá Genf.
Þeim var illa vært á Spáni og ekki batn-
aði ástandið, þegar öllum Frökkum í
landinu var skipað að láta skrásetja
sig. Tilskipunin um skrásetninguna hófst
með þessum orðum: „Þar eð nokkrir
óvinir mannkynsins, sem eru jafnframt
uppreisnarmenn gegn heilagri kirkju,
hafa ákveðið að eyða öllu mannkyni og
hafa í þeim tilgangi uppfundið duft, með
hverju þeir hafa orsakað plágu í Mílanó
og víðar í löndum hins hákristna kon-
ungs, er hér með heitið 20 þúsund dú-
kata verðlaunum hverjum þeim, sem
getur bent á og tilkynnt um menn, sem
stunda slíka iðju.“
Þegar plágur geisuðu gerðist það
stundum, að sjálfur höfuðpaur og upp-
hafsmaður plágunnar birtist í manns-
gervi á jörðinni. Til er nákvæm lýsing
á komu hans til Mílanó í sambandi við
plágu, sem geisaði þar á 17. öld og
sem fræg réttarhöld spunnust út af.
Tveir menn voru ákærðir fyrir að hafa
verið hvattir til þess að búa til plágu-
duftið af þeim vonda í eigin persónu.
S vo virðist sem fleiri en þeir háfi
orðið varir við ferðir hans. í íslenzkum
annál frá þessum tímum er sagt frá því
að „Djöfullinn hafi sézt í Mílanó, ak-
andi um í kerru“. Þessi saga hefur því
farið víða, en ítalska frásögnin er eitt-
hvað á þessa leið:
„Satan var séður af fjölda fólks í þann
mund, sem plágan hófst og hinir tveir
ógæfusömu menn höfðu gefið sig honum
og tekið að dreifa eitrinu. Hann sást
fara um í skrautvagni, klæédur pelli og
purpura með fjölda þjóna. Vagninn var
opinn og þetta gerðist um hádegi. Satan
var sagður hafa virzt vera um fimm-
tugs aldur og nokku'ð gránaður. Hann
kynnti sig sem Mammon prins. Hann
heimsótti nokkra sjúklinga og spurði þá
um hvort þeir óskuðu eftir að hann
læknaði þá. Sumir játtu því og urðu
strax heilir, en þeir sem neituðu þjón-
ustu hans, drap hann þegar með nokkr-
um höggum. Maður nokkur, sem kvaðst
hafa talað við hann, sagði svo frá:
„Dag nokkurn þegar hann stóð á
Piazza del Duomo, sá hann hvar vagn
kom akandi, sem beitt var fyrir sex
hvítum hestum. í vagninum sat ógnvekj-
andi herramaður, ásamt nokkru fylgd-
arliði. Maður þessi var mjög brúna-
þungur og augun óhugnanlega gneist-
andi, munnsvipurinn var harðlegur. Þar
sem sögumaður stóð nú þarna með opinn
munninn af forundran, stöðvaðist vagn-
inn og prinsinn bauð honum að stíga
upp í vagninn og aka með sér. Sögu-
maður sagðist hafa þegið boðið fyrir
kurteisissakir og var honum síðan ekið
um borgina þar til vagninum var ekið að
vissu húsi, sem hann gekk inn í ásamt
hinum ókunna prinsi. Hún þetta heldur
sögumaður áfram, var í flestu líkt þeim
hinum ókunna prinsi. Öllum skipun-
um hans var skilyrðislaust hlýtt á
stundinni og um margt virðist hús þetta
minna á helli Kirku í Hómersljóðum.
Margt var þarna í senn bæði hræðilegt
og tignarlegt, Ijós og myrkur skiptust á
á undarlegan hátt. Undarlegar verur
voru þarna á sveimi og furðuleg hljóð
heyrðust. Vatnsniður varð greindur, og
var likast að hann bærist úr undir-
djúpunum. Sögumaður sagði að sér hefði
verið sýndir miklir fjársjóðir, kistur
fylltar gulli og dýrum steinum og einn-
ig að honum hefði verið heitfð eins
miklu af dýrmætum og hann kysi,
ef hann vildi sverja við nafn prinsins
að gera það, sem hann krefðist af hon-
um. Þegar hann neitaði þessari beiðni,
var hann skyndilega kominn á þann
stað, þar sem hann hafði í fyrstu litið
vagninn og prinsins, á Piazza del Duo-
mo“.
essari frásögn var trúað, enda
fór hún víða. Það má telja nokkurn
veginn öruggt að meðal grafaranna og
líkbur'ðarmannanna hafi verið nokkrir,
sem reyndu beinlínis að smita fólk af
pestinni. Sumsstaðar var þetta gert til
þess að komást yfir eignir þeirra sál-
uðu, og til var það, að tilvonandi erf-
ingjar semdu við grafara um að smita
ríka ættingja sína, sem þeir stóðu til
að erfa. Þjófar og grafarar höfðu sam-
vinnu með sér um að koma pestarsög-
um á kreik, til þess að auka flótta úr
bæjum og þorpum, á eftir gátu þeir
haft frjálsar hendur um að ræna og
rupla í yfirgefnum húsum.
Fólk tók flestar sögur varðandi út-
breiðslu pestarinnar sem heilagan sann-
leika og fátt var þáð af furðusögum,
sem ekki var trúað. ímyndunaraflið
réði og flestir töldu farsóttir stafa af
göldrum og gjörningum og þá var ekki
að sökum að spyrja. Einhver hlaut að
eiga sök á ósköpunum, og þá var að
finna sökudólginn. Játningar smitber-
anna vöktu hrylling og skelfingu, en
þessar „játningar“ voru tilorðnar á pínu-
bekknum. Einn þessara manna játaði að
honum hefði verið eins innanbrjósts
þegar hann var að smyrja smyrslinu
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
3. september 1967