Lesbók Morgunblaðsins - 17.09.1967, Síða 1

Johan B. Hygen, prófessor:
Jolian B. Hygen er prófessor í siðfræði við Háskólann í Osló, kunn-
ur á Norðurlöndum fyrir verk sitt, „Moralen og Guds rike“, sem ætlað
er sérfróðum mönnum. Jafnframt er hann kunnur fyrir fjölda rit-
gerða og greina og áhuga á félagsmálum. Ofanskráð grein er
sextándi kaflinn úr einni af öðrum bókum hans, um frumatriði sið-
fræðinnar, og er sú bók ætluð þroskuðum æskulýð og áhugasömu
fólki meðal almennings. Bókin hefir verið íslenzkuð með leyfi höf-
undar, en er ekki prentuð. Gert er ráð fyrir að þessi siðfræði sé notuð
samhliða góðri kennslu og útskýringum með dæmum úr daglegu
lífi, enda er efnið mjög samþjappað. „Frumdrög siðfræðinnar“ er
miðuð við brýnustu þarfir nútíma þjóðfélags og samskipti manna í
daglegu lífi. Geta menn af greininni gert sér nokkra hugmynd
um hvernig höfundi tekst að setja veigamiklar hugmyndir fram í
örstuttu máli.
Þýðandi.
HEIÐARLEIKI OG SANNLEIKUR
Heiðarleiki og sannleik-
ur eru siðferðileg frumskil-
yrði fyrir mannlegum sam-
skiptum. Vér verðum að geta
treyst hverjir öðrum.
Heiðarleiki í verki er frá
einu veigamiklu sjónarmiði
séð eitthvað neikvætt: Að
láta ógert að stela. Eitt sinn
var þjóð vor meðal hinna
heiðarlegustu I heimili. Þjófn
aður var ekki aðeins afbrot,
hann var mjög mikil niður-
læging. En í þessu hefir átt
sér stað breyting til hins
verra. Ekki er aðeins um að
ræða þjófa, sem stela af
ásettu ráði. Heldur er í augum
venjulegs karl og konu
strangur og samræmdur heið-
arleiki enginn sjálfsagður
hlutur lengur. Verzlunarfólk
getur sagt hræðilegar sögur
af því, hve mikluim upphæð-
um árlegir þjófnaðir nema,
ekki aðeins stuldir venju-
legra búðarþjófa, heldur
einnig viðskiptavina og starfs
manna. Að mest af þessu eru
•smáþjófnaðir, hnupl, bætir
ekiki úr skák. Þótt auðgunar-
þjófnaður út af neyð sé sið-
ferðilega óhæfur, þá er hann
a.m.k. skiljanlegur. En hnupl
án nokkurrar neyðar er sið-
ferðilega meiningarlaust, og
sýnir aðeins raunalega út-
þynningu siðferðishugmynda,
sem eitt sinn voru ljósar öll-
■um mönnum. Að selja heið-
arleika sinin fyrir eitthvað,
sem maður gæti hæglega án
verið, — eða gæti keypt fyrir
kr. 3,25, eða kr. 21,85, getur
tæplega talizt hagstæð verzl-
un.
Eitt af því, sem átt hefir
þátt í því að uppleysa heið-
arleikann innan frá, er sam-
blöndun hans við spurning-
una um félagslegt og fjárhags
legt réttlæti. „Hann hefir
mikið, ég lítið, það munar
.hann engu, þótt ég taki með
mér nokkra smáhluti“. En ef
heiðarleikinn ætti að bíða,
unz fullkomið réttlæti væri
tf.undið í skiptingu lífsgæð-
anna, þá yrði hann sennilega
■að bíða fram að dómsdegi.
Málið snýst hér fyrst og
tfremst um nokkuð annað: Um
að vera manneskja, sem hægt
er að treysta. Sé á annað
borð stolið, skiptir það í
þessu sambandi engu máli frá
'hverjum stolið er, einstakl-
ingum, fyrirtækjum, ríki eða
sveitarfélagi. Það er ævin-
lega að selja manneskjulega
sæmd sína fyrir auðvirðileg-
an ávinning, og allt af bitnar
það á öðrum.
Með því að þetta er það
sem öllu skiptir, merkir
heiðarleiki í verki líka ann-
að og meira en að halda fingr
um sínum frá peningum og
eigum annarra manna. Aff
vera heiffarlegur er aff gefa
tilefni til aff manni sé treyst.
Heiðarleg manneskja svindl-
ar ekki, fer ekki leynistigu
eða krókaleiðir, heldur er
blátt áfram og áreiðanleg,
gerir skyldu sína og stendur
við skuldbindingar sínar. Hún
þarf enga leynireikninga að
færa í bókhaldi sínu.
K.áðvenidni er affara-
sælust, segja menn. En miðað
við skjótfenginn gróða óráð-
vendninnar kann hún oft og
einatt að kosta dálítið. Það er
hægara að svíkjast um en að
vinna, ef launin haldast hin
sömu. Það er ódýrara að
greiða skatt af hálfum tekj-
um sínum en öllum, ef svikin
heppnast. En líkt og einhver
náungi sagði í því sambandi,
þá vilja sjaldgæfar vörur
verða dýrar, og heiðarleikinn
er nú orðinn það sjaldgæfur,
að maður verður að láta sér
lynda að greiða svolítið fyrir
hann.
Heiffarleiki í verki og heiff-
arleiki í orffi fer saman, af
því að atferli heiðarlegs
manns þolir framsetningu í
orðum, en óheiðarleiki þarf
á lyginni að halda til að
hjúpa sig 1.
Aff rangt sé að fara með
vísvitandi ósannindi, er við-
urkennt af flestum þjóðum.
Oft setja menn þó sannleiks-
skyldunni nokkur takmörk:
Segja ber satt samlöndum og
frændum, en framandi fól'k á
enga réttmæta kröfu á sann-
leika. Þessi hugsun sýnir hve
náiff samband er milii sann-
leiks og samfélagsvilja. Hins
vegar eru ósannindi og sund-
urbrotið samfélag tvær hlið-
ar sama máls.
Sams konar hlutfall segir
til sín, þar sem að fenginni
reynslu er allmiklu logið
einnig vor á meðal. í stríði er
sjálf afstaðan milli óvinanna
þess eðlis, að hvorugur aðil-
inn býzt við sannleika frá
andstæðingi sínum. Það átak-
anlega er reyndar að lygin
breiðir greiðlega úr sér. f
stríði þekkja menn ekki að-
eins lyginia gagnvart óvinin-
um, heldur einnig lygina um
óvininn, og þar með mis-
notkun og innanholun
traustsins, þar sem þörf er á
trausti. Undir mörgum öðrum
kringumstæðum sýnir einnig
lygin mátt sinn til að niður-
brjóta traustið: Milli samfé-
lags og einstaklinga, í ytri og
innri pólitík, í verzlun, í sam
skiptum yfirmanna og undir-
manna, milli foreldra og
barna, og milli lijóna. Lygin
brýtur niffur traustið, og
brotiff traust getur af sér nýja
lygi.
Nú er reyndar ekki
erfitt að sjá þann raunveru-
lega vanda í þessu sambandi:
Hinn aðilinn kann aff mis-
nota þaff traust, sem felst
í fullri einlægni og sannsögli.
Það er áhættu bundið að
segja satt, t. d. keppinauti
eða pólítiskum andstæðingi.
Þótt annar sé heiðarlegur, þá
kann hinn að vera óheiðarleg-
ur og misnota heiðarleika
þess, sem satt segir.
Óraunsætt væri að neita því
að hér er raunverulegur
vandi á ferð. En þess verður
heldur ekki krafizt atf sið-
ferðinu, að manni sé haldið
skaðlausum af áhættu og
kostnaði. Þar er þvert á móti
nálega sjáltfsagt, að það sem
er þess virði, að keppt sé að
því, sé einnig þess virði að
nokkru sé fyrir það fórnað og
JÓHANN
HANNESSON
PRÓFESSQR
ÞÝDDI
áhætta tekin. Um lygina vit-
um vér með vissu að með
henni fylgir sú áhætta að hún
elur venjulega á þeim ágrein-
ingi, sem hún er sprottin af.
Um sannleikann vitum vér
einnig að hann kann að vera
áhættu bundinn fyrir þá sök
að einlægni manns kann
að verða misnotuð honum
sjálfum til tjóns. En það sýn-
ir sig ósjaldan aff sannleikur
og traust hafa eitthvaff skap-
andi viff sig. Einlægni getur
brotið niður múra, sem lokað
hafa fyrir samband milli
manna, og getur skapað nýja
möguleika á traustvekjandi
samfélagi. Traust getur skap-
að trúnað, sannleikur skapað
samfélag. Pólk með reynslu
af þessu hefir upplifað hluti,
sem eru blátt áfram furðuleg-
ir. Traust og einlægmi skapa
sem sé öryggi hjá hinum affil-
anum. Hann þarf ek'ki að vera
á verði gegn óþægilegum
nýjungum, heldur getur hann
af sinni háltfu átt hrein og
raunsæ samskipti við þann
fyrri.
Þar með er ekki sagt að
mað.ur eigi undir öllum kring
umstæðum að ryðja úr sér
öllu, sem maður hugsar eða
veit, gagnvart öllum sem á
nenna að hlýða. Oft er þögn-
in hið eina rétta. Þetta á um-
fram allt við um mál, sem
manni er trúað fyrir af öðrum
og ekki er ætlað að fara
lengra. Sé sagt frá þessháttar
málum, verður „hreinskilnin"
ekki annað en lausmælgi, en
sjáltfur ,sannleikurinn“ snýst
upp í lygi gagnvart þeim,
sem treysti þagmælsku
manna.
Ekki er það heldur sið-
ferðilega rétt að fara mörg-
um orðum um galla annarra,
eða óæskilega breytni þeirra
Það gegnir furðu að mann-
eskjur, sem æsa sig upp út af
alls konar dómssýki, geta
sjálfar haft ánægju af því að
leggja út af veikum hliðum
annarra. Aðstæður kunna
reyndar að vera þannig, að
nauðsynlegt sé a'ð vara við
einhverri manneskju, til að
koma í veg fyrir eða tak-
marka það illa, sem hlutað-
eigandi hefir á prjónunum,
eða vænta mú yfirleitt af hans
hálfu. En umfram það er bezt
að þegja.
Lítið sjálfstætt siðrænt
gildi hafa almennir kurteisis-
formálar, sem vér Norðmenn
menn (og reyndar vér íslend-
ingar líka. Þýðandi) erum
ekki jafn örlátir á og flestar
aðrar siðmenntaðar þjóðir.
Þegar við fáum bréf með
með undirskrift, eins og t. d.
,Virðingarfyllst Pétur Árna-
son“ — þá kemur oss ekki
til hugar að maðurinn finni
til nokkurrar sérstakrar fyll-
ingar af virðingu gagnvart
oss, né heldur þurfum vér
að vera djúpt gagntekin af
virðingu, þótt vér svörum
með sama orðalagi. Enginn
býst hér við annarri merk-
ingu á bak við orðin en
þeirri, aff vér semjum oss aff
manna siffum og sýnum al-
menna kurteisi. Annað mál
er það, að það er fals að vera
yfir sig hjartanlegur í tali
við mann, sem maður er ný-
búinn að vinna gegn — og
hallmælir á næsta augna-
bliki.
Raunverulegur vandi felst
í því að skera úr um hvort
sannleiksskyldan hafi skil-
yrðislaust gildi, og takmark-
ist einungis af þögninni. Þær
aðstæður geta myndast, þar
sem að þegja er sama sem
að ljóstra upp um raunveru-
legt samhengi málefnis. í
því sambandi getum vér
undan skilið ástandið í stríði,
þar sem sambandið milli
stríðsaðila er i sjálfu sér þess
eðlis, að maður hvorki býst
við sannleikanum né á neina
réttmæta kröfu til hans. I
striði eru það svik að veita
óvininum réttar upplýsingar,
og í ákveðnum tilfellum
skylda að villa um fyrir hon-
am. Þetta er afleiðing af
þeim siðferðilega rangsnúnu
aðstæðum, sem stríðið leiðir
með sér. En spurningin segir
til sín við tiltölulega eðlileg-
ar kringumstæður. Þar með
komum vér að spurninginni
um neyffarlygina effa „hvíta
lygi“.
Það fyrsta, sem við henni
er að segja, er að flestar svo-
Framhald á bls. 12