Lesbók Morgunblaðsins - 08.10.1967, Page 12

aldrei að draga andann til fulls og varla
að vera úti þá er sól var ei á lofti, allt
það ár og eftirkomandi. Kjötið, sem etið
var af skepnunum var fullt af pest, einn-
ig vatnið, er menn hlutu nú að drekka“.
Og Hannes biskup Finnsson segir:
„Gróður visnaði af eitrinu í loftinu,
skóglendi varð svart og mátti mylja
milli handa kvisti og greinar, sem
skömmu áður hafði verið allaufgað.
Fjallagrös hurfu algerlega og sáust ekki
í 3 ár, var svo það bjargræði einnig
bannað. Vikur, sandur og brennisteinn
féll á jörð sem hrið. Allar skepnur komu
horaðar undan sumrinu og veikar af
eitrinu. Vetur lagðist að snemma og varð
að taka fé í hús mánuði fyrr en vant
var. Ekki urðu harðindi mikil, en
stormasamt með blotum og jarðbönnum
og mikil frost á milli. Urðu þá mikil
vanhöld á hestum, og fólk fór a'ð deyja
úr hungri fyrir norðan“. — Flosnaði þá
upp fjöldi manns, einkum á Melrakka-
sléttu, og flýði vestur á bóginn. Eins
flýði fjöldi úr Skaftafellssýslu. — Frá
gosmekkinum breiddist bláleit móða af
eiturefnum yfir allt land og féll síðan
til jarðar með rigningum og éljum,
menguðu gróðurinn og spilltu honum.
Af því voru þessi óaldarár nefnd Móðu-
harðindi.
1784. — Þessu ári lýsir Hannes biskup
svo: „í janúar kom hafís. Um vorið tóku
skepnur að hrynja niður af allskonar
ótjálgu. Hestar átu þá dauðu, hauga,
veggi, stóðir og þil undan húsum, en
sauðfé át ull hvað af öðru og drapst
svo. Urðu nú margir bændur sauðlausir
og sumir hestlausir. Nyrðra flosnuðu
menn upp, en allmargir dóu úr hor.
Lögðust 315 jarðir í eyði í Hólastifti,
en fólki fækkaði um 3327. Vegna hest-
leysis varð líkum sums staðar ekki kom-
ið til kirkju. Talið er, að á þessum árum
(1783—84) hafi nautpeningi fækka’ð um
11.481, sauðfé um 190.488 og hestum um
28.013 á öllu landinu. Var það helm-
ingur nautgripa, 3/4 af hestum og 4/5
sauðfjár sem fækkunin nam. Um vorið
gengu allskonar kvillar í fólki vegna
þrenginga. Fisklaust var allt sumarið
1783 og fram í maí 1784“. — Mannfallið
á Norðurlandi hefði orðið miklu meira
en raun varð á, ef ekki hefði svo til vilj-
að að skip komust í gegnum ísinn og
höfðu með sér mikla matvöru, og varÖ
hún eina bjargræði fólksins. Áður hafði
allt verið etið sem tönn á festi, skinn,
skóbætur og jafnvel hundar, og svo úld-
ið og grýtt hrossakjöt.
1785. — Enn segir Hannes biskup svo
frá: „Undan sumrinu 1784 voru engar
eða litlar búsafurðir, og sérstaklega var
mjólkin alveg smjörlaus. Haustfiski að
kalla mátti ekkert. Vetrarbjörg úr fjósi
því minni sem heyleysi og óþrif á naut-
peningi svarf meira að. Aðdrættir um
sumarið bannaðir vegna hesteklu. —
Undir veturinn var kvikfénaður allur
hora'ður og dreginn, svo hann hefði þurft
tvöfalt meira fóður en vant er. En hey
voru bæði ill og lítil, og fénaður hafði
um sumarið safnað í sig eitri af brenni-
steini, vikri og lútartegundum, er hann
með fóðri og andardrætti hafði í sig
svelgt. Dó því nautpeningur báða þá
vetur úr hor, innvortis meinum og liða-
sýki, hestarnir úr holhnúsk, en sauðfén-
aður úr beinbrigslum og innanmeinum
og gaddi. Þá var bjargræði fólksins lok-
ið, eigur eydd>^, sveitarómögum hafði
fjölgað stórkostlega. Fólkið svalt og
sýktist at blóðsótt, skyrbjúg og hettu-
sótt. Þjófnaður og ránsháttur svo, að
enginn mátti vera óhultur um sitt. Þetta
var landsins almenna ástand.“
E n sjaldan er ein bára stök. Ofan
á þetta bættust um miðjan ágúst ein-
hveriir hinir mestu jarðskjálftar sem
komið hafa á íslandi síðan land byggðist.
Voru þeir harðastir í Árnessýslu og
Rangárvallasýslu, en þeirra gætti allt
vestur á ísafjörð. í Rangárvallasýslu
féllu 23 bæir í grunn, auk þess 94 hús
önnur, en 50 löskuðust stórkostlega. I
Árnessýslu skemmdust 372 bæir, þar af
féllu 69 í grunn, en 64 stórskemmdust;
alls féllu þar 1459 hús og spilltust þar
húsgögn og matvæli. Fylgdu svo stór-
rigningar, svo að fólkið varð að hrófa
sér upp skýlum um hásláttinn. Á þessum
jar'ðskjálftum gekk fram yfir jól. Eyrar-
bakkaskip fórst með öllum farmi, en
bændur höfðu eigi hesta til þess að
sækja sér björg í fjarlægari staði. Vet-
urinn 1785 gekk mannskæð sótt, en
margir urðu úti á vegum.
Síðan segir Hannes biskup: „Við upp-
haf harðindaáranna 1779 var talið að
36.828 manns hefði verið í Skálholts-
stifti, en 13.384 í Hólastifti, eða samtals
50.212. En við lok harðindanna 1785 læt-
ur nærri að fjórði hver maður hafi and-
azt úr sulti og sóttum. Ofan á þetta kom
svo bólusótt 1785—87 og hún varð 1500
manns að bana, aðallega ungu og efni-
legu fólki“.
Nú var svo komið, að hér horfði til
landauðnar. Búpeningur var að mestu
leyti farinn veg allrar veraldar, fólkið
svalt og var sjúkt af langvarandi nær-
ingarskorti. Þá hugkvæmdist dönsku
stjórninni, að leggja ísland algjörlega
í eyði og flytja alla landsbúa suður á
Jótlandsheiðar og setja þá þar niður.
En þessi fyrirætlan lognaðist einhvern
veginn út af.
Um hag Reykvikinga á þessum ár-
um eru fremur fáar sagnlr. I>ö er pess
getið, aö 1780 gerðu þeir út 10 fjögurra
manna för og 25 tveggja manna för. Á
þessum bátum reru 60 heimamenn og
30 aðkomumenn. Auk þess reru hér 3
aðkomubátar og voru á þeim 6 menn
alls. Þessir bátar öfluðu á vetrarvertíð
14040 fiska, en það var talið jafngilda 78
skippundum af harðfiski og er þá talið
að 180 fiskar fari í skippundið.
Þá voru íbúar taldir 394. Búfjáreign
þeirra var 73 nautgripir, 29 kindur og
106 hross. Er fróðlegt að bera þetta sam-
an við búfjáreign þeirra 1704. Þá áttu
þeir 94 fullorðnar kindur og fyrir fjár-
kláöann var komið sauðfjárbú í Skild-
inganesi með 200 fjár. Allt hefir þetta
farið í niðurskurðinum, og nú er sauð-
fjáreignin ekki nema 29 skjátur. Nú
hefði mátt ætla, að eftir niðurskurðinn
hefði Reykvíkingar reynt að fjölga kúm
sínum, en nú eru ekki taldir nema 79
nautgripir, en voru 85 árið 1704. Þá var
fólkið ekki nema 150 en nú 394 og má á
þeim samanburði sjá hvað kúaeigninni
hefir hrakað hlutfallslega. Þetta eru af-
leiöingar Móðuharðindanna. En hestum
hefir fjölgað, þeir voru ekki nema 31
árið 1704, en nú eru þeir 106.* Ástæðan
til þessa mun hafa verið sú, að hestar
gátu gengið hér úti allt árið, því að þeir
* Skúli Magnússon: Lýsing Gullbringu-
sýslu.
hörau mlkla bjðrg f fjörunni, og var
það venja hér fram yfir seinustu alda-
mót að menn áttu ’fleiri eða færri úti-
gangshesta. En á þessum samanburðar-
tölum má sjá, að harðindin hafa bitnað
á bústofni manna hér eins og annars
sta’ðar.
Harðindin bitnuðu á fólkinu líka.
Árið 1783 dóu 11 menn í Reykjavík, þar
á meðal þrír fangar, einn úr limafalls-
sýki, annar úr skyrbjúgi og sá þriðji úr
óþrifnaði og vesöld. Árið 1784 fæddust
6 börn í Reykjavík, en 27 dóu og sem
sýnishorn af banameinum má nefna:
kona í tugthúsinu dó úr óþrifum og
vesöld og tveir tugthúslimir aðrir, sveit-
arómagi dó úr skyrbjúgi, annar úr holds-
veiki, þriðji úr vesöld og gulu, fjórði af
óþrifum og vesöld, tvær gamlar flakk-
andi konur dóu úr vesöld, vinnukona í
Örfirisey drukknaði á Grandanum, vef-
ari dó úr uppdráttarsýki. En þetta var
ekkert hjá því mannfalli sem varð 1785.
Þá dóu 83 í Reykjavíkursókn, 36 í Nes-
sókn og 33 í Laugarnessókn, eða alls í
Seltjarnarnessþingum 152. Flestir dóu
úr óþrifum og vesöld, blóðkreppusótt og
skyrbjúgi, andarteppu og landfarsótt.
Svo barst bólusótt, hingað seint um
haustið og dóu il úr henni í desember
(en 5 í janúar næsta ár).
Framhald á bls. 14
SVIPMYND
Framhald af bls. 7
legri hegðun hvikar hann ekki frá. Hann
bragðar ekki áfengi og hefur alla tíð
barizt fyrir áfengisbanni á þingi. Sér-
stakur listi yfir mat og drykk er sendur
væntanlegum gestgjöfum í hvert sinn, er
Morarji þarf að sitja veizlu. Þar er tekið
fram, að hann nærist á einu saraan
grænmeti og drekki einungis ósykraða
kúamjólk. Tvær kýr eru tjóðraðar í
garðinum umhverfis hús hans. Þrisvar
í viku fastar hann 24 klukkustundir
samfleytt. Til skamms tíma hefur hann
sofið á hörðu fleti og neitað að nota loft-
ræstingakerfi hússins jafnvel í mestu
hitum. AÖeins hefur hann þó brugðið út
af þessum ströngu venjum sínum að
undanförnu og telst það til tiðinda, að
varaforsætisráðherra Indlands hafi nú
fengið sér mjúkt rúm til að hvílast í um
nætur. " -
]\íorarji er lærisveinn Gandhis,
en þó ekki skilyrðislaus fylgismaður
hans í öllu. Á yngri árum sínum iðkaði
hann hungurverkföll til að afla sannfær-
ingu sinni fylgis og hann er mótfallinn
ofbeldi í persónulegu lífi sínu. Hins
vegar segir hann, að ríkisstjórn geti ekki
verið andvig ofbeldi, eigi hún að geta
starfað að gagni, og mun skóðanamunur
hans og Gandhis vera mestur að þessu
leyti. Samkvæmt þessari sannfæringu
sinni, þykir Morarji hafa sýnt óbilgirni
á stjórnmálasviðinu, sem hann mundi
aldrei leyfa sér í persónulegum sam-
skiptum við aðra. í óeirðum í Bombay
fyrirskipaði hann einu sinni lögregl-
unni að hefja skotárásir á óeirðarseggi,
og hvikaði aldrei frá þeirri sannfæringu
sinni, að hann hafi breytt rétt. I einka-
lífi sínu hefur Morarji mátt þola þungar
raunir, af fimm börnum þeirra hjóna
lifa aðeins tvö. Ein dóttir hans framdi
sjálfsmorð á skrifstofu hans í Bombay.
S agt er, að óvinsældir Morarjis
sem stjórnmálamanns stafi að miklu
leyti af því að hann leggi persónulegt
siðgæðismat á öll stjórnmálaleg við-
fangsefni og margir óttuðust að hann
mundi bera ofurliði sveigjanlega — og
að sumra dómi — oft óráðna stefnu for-
sætisráðherrans. En nú kom Morarji
mönnum á óvart í framkomu sinni gagn-
vart frú Gandhi. Hann gerir sér sérstakt
far um að skyggja ekki á hana og sýnir
henni nú tillitssemi og hæversku, sem
menn héldu að væri ekki til í fari hans.
Hins vegar segja aðrir, að þessi fram-
koma hans sé í fyllstu samræmi við lifs-
reglur hans bæði í einkalífi og í opin-
beru lífi. Sem stjórnmálamaður muni
hann aldrei láta sig henda að sýna annað
en fyllstu samheldni við forustumann
flokksins og sjálfsagi hans meini honum
að taka sér vald, sem honum ber ekki.
Sjálfur segist hann samt hafa breytzt
og hafa meyrnaö með árunum. Það eru
líklega ekki örlög mín að verða for-
sætisráðherra, segir hann. Þegar frú
Gandhi var spurð, hvort Morarji heí ði
breytzt, svaraði hún blæjandi eftir
nokkra umhugsun: „Hann segir sjálfur
að hann hafi breytzt“.
SMÁSACAN
Framhald af bls. 5
mjÓðminni. Hún hélt áfram að kyssa
hann . Það virtist ætla að ganga. Hann
hreyfði varlega við nærbuxunum og þá
hætti hún að kyssa hann og fjarlægði
höndina. Djöfullinn. Það fór þá sona.
Maður raðar flöskum hverri uppá aðra
og ætlar að setja eina enn, þá hrynur
allt. Hann hélt áfram að kyssa hana.
Hún var nú hálfu varari um sig og gaf
hvergi á sér færi. Hann yrði að hafa
biðlund og byrja á nýjan leik. Hann
var orðinn æstur. Alltieinu ‘ ar hur’ðin
reynd og nafn hennar nefnt. Hún kippt-
ist við, smeygði sér úr fangi hans og
reis á fætur.
„Það er ábyggilega verið að kalla á
mig í rnatinn," sagði hún um leið og hún
lagaði sig til. Hann settist frammá dívan-
inn og þorði ekki að standa upp. Hán
rótaði í einhverju drasli, sneri sér að
honum og spurði hvort hann væri með
greiðu. Nei, laug hann. Hún reyndi aö
koma hárinu í skorður fyrir framan
spegilbrot. Hann treysti sér nú til að
slanda upp. Þau voru vandiæðaleg.
„Ég verð að fara núna,“ sagði hún.
,,Já,“ sagði hann.
Hún fylgdi honum fram ganginn og
hann lyktaði fisk. Hún beið þegjandi á
meðan hann fór í skóna. Þau kvöddust
og hann hljóp niður stigann.
12 LESBÓK MOKGUNBLAÐSINS
8. október 1967