Lesbók Morgunblaðsins - 22.10.1967, Blaðsíða 10

Hún var kvenna sfœrst og glœsilegust
og lifði þrjá eiginmenn sína
ÞURÍDUR HIN STÓRJI
EFTIR 3ÓNAS CUÐLAUCSSON
Guðmundur hét maður Einarsson bðndi og lög-
réttumaður í Árnesþingi, mikilsháttar og líklega
hreppstjóri í sinni sveit, en ekki er aiveg víst hvar
hann átti búsetu, þótt líklegast hafi það verið í Bisk-
upstungum í Haukadal eða annars staðar þar í sveit.
Guðmundur er þekktastur fyrir það að nafn hans
er ritað undir Áshildarmýransamþykkt, sem getð
var árið 1496, og stefnt var gegn yfirgangi konungs-
valds og valdamanna í landinu. Stóðu að samþykkt-
inni stærri bændur og bændahöíðingjar í Árnes-
þingi.
Sonur Guðmundar var Einar bóndi á Vatnsleysu
í Biskupstungum, síðar bóndi í Haukadal í sömu
sveit frá 1547. Ekki er kunnugt hver kona Einars
var, en dætur átti hann tvær, önnur var Jórunn
fyrri kona Vopna-Teits, sem var svo nefndur, vegna
þess að hann bar að sögn seinastur manna alvæpni
og brynju hérlendis.. Bjuggu þau Jórunn og Teitur
í Auðsholti í Tungum. Hin dóttir Einars á Vatns-
leysu var Þuríður og nefnd hin stóra, mun hún hafa
verið kvenr.a hæst vexti og gervilegust ásýndum og
margur karlmaðurinn mun hafa litið hana hýru auga
þegar í uppvexti.
Þá víkur sögunni vestur á land. Einar hirðstjóra-
umboðsmaður Þórólfsson bjó á Hofsstöðum í Mikla-
holtshreppi og átti fyrir konu Katrínu Halldórsdótt-
ur ábóta að Helgafeili Ormssonar Einar þessi var
mikilsvirtur höfðingi hér á landi á seinni hluta 15.
aldar og hafði farið með umboð Diðriks Pínings
hirðstjóra hérlend.s um 1480. Diðrik sá er talinn til
aðsópsmeiri hirðstjóra hér á landi á þeirri öld og
frægur fyrir dóm þann er hann lét dæma 1490 og
kenndur er við hann og stóð gegn verzlun Englend-
inga við landsmenn og búsetu útlendra kaupmanna
á verzlunarhöfnurr hérlendis. Einar hirðstjóraum-
boðsmaður gerðist próventumaður Helgafellsklaust-
urs um 1493, íd. um 1510). Á þeim tímum voru
klaustrin nokkurskonar elliheimili og gáfu menn með
sér fé þangað sem kallað var próventa. Sonur Einars
og Katrínar á Hof.'stöðum var séra Þórður prestur
fyrst nefndur í skjali árið 1518 og fékk nokkru síð-
ar Hítardaisstað, sem var eitt af beztu brauðum á
landi hér og ekki veitt nema höfuðklerkum og höfð-
ingjum ríkum og ættstórum, og tíðast í veitingu
erkibiskupsins í Niðarósi, ásamt fleiri stórstöðum í
landinu. Má geta þess að einn fyrirremiari séra Þórð-
ar í Hítardal, séra Sigurður beigaldi átti 2000 fjár
sem talið varð, einnig er testament (arfleiðsluskrá)
Sigurðar prests prentuð í Fornbréfasafni og sýnir
hversu geysilega auðugur hann var.
Séra ÞA-ður í Hítardal tók sér tii fylgilags Þuríði
stóru Ein dóttir, sem hann hefir liklega kynnzt í
Skálholti eða þar í sveitum, meðan hann var til for-
frömunar og mennta á biskupssetrinu Heimildir eru
þó engar fyrir því svo mér séu þær kunnar. Með
Þuríði átti séra Þórður dætur tvær sem upp komust,
en 5 börn er talið að þau hafi átt saman í frillu-
lífi, eins og síðar mun sagt verða frá. Dæturnar
voru: Þórunn er átti séra Finnboga Tumason að
Hofi í Vopnafirði og Jórunn sem átti Þórð lögmann
Guðmundsson (d. 8 apr. 1608 )einn kunnasta höfð-
ingja og valdsmann í landinu á seinm hluta 16. ald-
ar. Bjuggu þau hjón í Borgarfirði á ýmsum jörð-
um, þar á meðal Grímsstöðum, Reykholti, Indriða-
stöðum, Melum og seinast á Hvítarvöllum. Var
Þórður lögmaður sunnan og austan á íslandi 1570
til dánardægurs 1608. Voru þau hjón Þórður og Jór-
unn mjög kynsæl, meðal barna þeirra var Gísli lög-
maður á Innrahólmi á Akranesi tiginn maður og
þekktur á sinni tíð. Af Þórunni Þórðardóttir og séra
Finnboga eru og komnar ættir, þótt þær séu eigi
jafn kunnar sem af Jórunni.
Séra Þórður Einansson naut staðar í Hítardal eigi
lengi. Ögmundur biskup Pálsson í Skálholti bar á
prest ýmsar sakir og lét dæma hann frá stað. Var
dómur sá nefndur Hítardalsdómur, dæmdu 6 prest-
V. JO LESBÓK MORGUNBLAÐSINS --------------------
Meðfylgjandi teikningar eru allar úr handriti frá
16. öld. Myndin að ofan sýnir kvenbúning við há-
tíffleg tækifæri.
ar að Helgafelli útnefndir af Ögmundi biskupi, þann
24. jan. 1530. Sakir voru þessar helztar; missagnir
á biskup (Ögmund), skemmd á viði Skálholtskirkju,
að hann hafi átt 5 börn í frillulífi (sjálfsagt með
Þuríði stóru), haft ryskingar við annan prest á Bart-
hólomeusmessu, brotið eið sinn mieð óhlýðni við
biskup, rækt sig (Ögmund) við erkibiskup í Nið-
arósi, en enga bot né skriftir tekið. Þriðja grein
dómsinis ber með sér að þær sakargitfir sem bornar
voru á séra Þórð voru berleg trúvilia á þeirri tíð,
en þar er sagt að hann hafi vanrækt kennimann-
skap, hafandi hvorki hanidbók né helgan krisma
(vígðaolíu) sem honum bæri. í fornum heimildum
er og sagt að hann hafi snúizt að siðbreytni Lút-
hers. Dæmdi Ögmundur biskup ásamt dómsklerk-
um að heilagsanda náð tilkallaðri af Þórði embætt-
ið en staðinn fallinn undir erkibiskupsvald og fé
Þórðar kirkjunni og sjálfan hann rétt tækan af bisk-
upi, ef hann ei beiddist lausnar undir nauðungar-
skriftir.
Hér var séra Þórður undir miklum sakargiftum
við sjálft almættið í Skálholti, sem herra Ögmundur
Pálsison Skálholtsbiskup var þá. Tjáði lítið að ætla
sér að rísa gegn slikum manni á þeim tímum. En til
þess hafa refirnir verið skornir af Ögmundi að koma
systursyni sínum séra Sigmundi Eyjólfssyni frá
Hjalla í Ölfusi og Ásdísar systur Ögmundar á stað-
inn í Hítardal. Einnig átti Ögmundur í deilum við
séra Jón prest í Odda á Rangárvöllum bróður Þórð-
ar prests í Hítardal. Var Jóni presti dæmt hald á Hít-
ardal 23. febr. 1530 í Stafholti í Stafholtstungum,
fyrir hönd bróður síns og þriðji dómurinn um Hítar-
dal var dæmdur 8. ág. sama ár, að séra Jón Ein-
arsson skyldi vera löglegur afgreiðslumaður stað-
arins í Hítardal og hans peninga vegna og séra
Þórðar bróður síns vegna, er biskup hafði dæmt frá
staðnum. Innstæða kirkjunnar, í nautum, sauðum og
köplum var þá 70 hundruð, líklega samsvarandi 70
kýrverðum, ef þeirra verð er talið 1 stórt hundrað
eða 120 álnir fornar vaðmáls.
Jón prestur þessi í Odda, snerist einna fyrstur
presta til Lútherstrúar hérlendis eða villu grámunks
eins og Ögmundar biskup kallaði það. Einnig var
sá aðdragandi þessara mála að árið 1528 hafði Ög-
mundur látið dæma svonefndan Oddadóm og sér
veitingavald, sem var í höndum erkibiskups í Nið-
arósi, yfir stórstöðum hérlendis, bæði Oddastað og
Hítardal. Séra Þórður sigldi í þessum málum og hef-
ur talið sér vísa liðveizlu erkibiskups, en Þórður
dó það sama ár 1530 erlendis. Þuríður stóra situr
nú árið fyrnefnt heima í Hítardal með ungum börn-
um sínum í skjóli mágs síns, séra Jóns, og býður
milli vonar og ótta hver málalok verði í þessum
deilum. Fréttir þær sem berast henni með skipum
eru andlát séra Þórðar og nýjum ungum presti er
veittur Hítardalur, systursyni biskups séra Sig-
mundi Eyjólfssyni, þá presti í Vallanesi á Héraði
austur. Fær hann veitingu fyrix Hítardal 1531 og
tekur þá við staðnum sem lög gera ráð fyrir Hefði
nú mátt ætla að dagar Þuríðar stóru væru taldir í
Hítardal, en svo var ekkL Svo mjög hefur hinum
unga presti Sigmundi litizt á hina hávöxnu föngu-
legu konu, að hann tekur hana sér til fylgilags,
ásamt staðnum, en eins og kunnugt er máttu prest-
ar ekki kvænast í kaþólskuim sið.
Þuríður verður þess vegna eftir sem áður hús-
freyja á hiinum mikla og fræga kirkjustað og er
líklega öllum hnútum þar bezt kunnug, eftir um 10
ára veru þar á staðnum, og er ólíklegt að frillu-
nafnið hafi hún borið sem áður fyrr í Hítardals-
dómi. Séra Sigmundur átti í mörg horn að líta, hélt
Vallanesstað jafnframt Hítardal eins og áður grein-
ir eða frá 27. marz 1530, og hefur verið í sífellduim
ferðalögum á milli, í fylgd ögmundar biskups móð-
urbróður síns í vísitasíum og yfirreiðum um bisk-
22. október 1967