Lesbók Morgunblaðsins - 05.11.1967, Blaðsíða 3

Fjör í viðskiptalífinu. Skopmynd af aflátssölu á dögum Lúthers.
SOGUUGAR fORSINDUR
fyrstu PjHtaima
(siÉót Lúthers
Eftir Jóhann Hannesson, prófessor
Það er almennt viðurkennt að með
hinum frægu siðbótargreinum stofnaði
Lúther til rökræðu um yfirbótina. Og
með þeim rökræðum te’.ja menn að
siðbótin hefjiist. Nokkur atriði kirkju-
kenninganna um þetta efni þurfa
menn að þekkja til þess að skilja hvað
eigir.Iega var um deilt.
1. Kenningar fornkirkjunnar um
nauðsyn yfirbótar fyrir sérlega grófar
og hney'kslanlegar syndir, svo sem frá-
fal:, skurðgoðadýrkun, hórdóm, morð
o.fl. eru mikið rannsóknanefni ,og
einnig framkvæmd þeirra í verki. Stór-
syndir voru í senn brot gegn Guði og
ándlegu samfélagi, þ.e. kirkjunni. Xvö-
föld yfirbót vaxð þar með nauðsynleg:
Andleg yfirbót, sem fólgin var í eftir-
sja og hryggð yfir drýgðri synd, þrá
eftir fvrirgefningu Guðs, og löngun til
nýs og betra lífs. Verkleg yfirbót var
hin hbðin, og var hún fólgin í fram-
kvæmdum á fyrirmælum kirkjunnar af
hálfu þess manns, sem aítur vildi kom-
ast inn í samfélag hennar. Sá sem þess
óskaði, varð að biðja um upptöku í
söfnuðinn, einnig að biðja um fyrirbæn
trúaðra, fasta, krjúpa með trúnemum
o.fl. og leysa þetta allt af hendi, áður
en hann væri tekinn inn i fullt kirkju-
legt samféiag og mætti neyta Heilagr-
ar kveldmáltíðar með hinum trúuðu.
Snemma á fjórðu öld varð kristnin
levfilegur átrúnaður og var þá hætt að
ofsækja kristna menn, og þar af leið-
andi varð minni hælta á fráfalli og
skurðgoðadýrkun. Upp fra því breyttist
vfirbótarkerfið smám saman. Mönnum
var veitt aflausn, og yfirbótarverkin
skyldu framkvæmd þar á eftir, sam,-
kvæmt ákvörðun prestanna, og varð
nú breyting afdrifarík.
2. Kenningin um hreinsunareld á sér
ævafornar rætur. Þrenns konar örlög
sálnanna eftir dauðann eru þegar kunn
úr verkum Platós: í fyrsta lagi hljóla
sumir sæluvist strax eftir andlátið,
aðrir verða að búa við vansælu um
takmarkaðan tíma, en hljóta síðar
sælu og í þriðja lagi eru hinir óbetr-
anlegu, sem búa við endalausa van-
sælu.
Sumir kirkjufeðranna ræða um
lireinsunareld, purgatorium, þar sem
ófullkomnar sálir eða spilltar verða að
þola raunir og þjáningar áður en þær
hljóta fullkomna sælu. Gregoríus mikli
páf’ gerir þessa kenr.mgu almennt
kunna og hagnýta í kristni Vesturlanda
(henni var hins vegar hafnað í austur-
kirkjunni), og hefst sú þróun snemma
á 7. öld. Formlega skilgreind er hreins-
unc.reldskenningin af Innocentíusi IV.
páfa árið 1254, þótt hún hafi verið hag-
nýtt löngu áður (Denzinger 456). Kenn-
ingin er í rómv. kirkjunni byggð á I.
Ko’-. 3.13 og 15 og fleiri stöðum, og
Láther véfengdi ekki þessa kenningu,
þegar hann hóf siðbót sína, þótt hann
hafnaði henni á síðari árum, þar sem
hann taldi hana ekki hafa neinn stuðn-
ing í Biblíunni.
3 Þá var það viðurkennd kenning
á síðmiðöldum að messur væri hægt
að halda til heilla sálum framliðinna.
Sú kenning á einnig fornar rætur, en
magnaðist mjög eftir að kenningin um
hreinsunareldinn var orðin fullgild
kirkjukenning. Að sálir framliðinna
njóti góðs af ölmusum og fórnum, kem-
r.r fram í skjali frá Innocentiuisi III.
páfa árið 1208 (Denzmger 427). Síðar
á sömu öld, árið 1274, befir kenning-
in bætt við sig liðum, svo þá gátu menn
á jörðu gert mikið fyrir sálir í hreins-
unarel'dinum (Denz. 464). Þá sjáum vér
af 24. grein Ágsborgarjátningar hvílík-
ur ofvöxtur var kominn í sálumiessur
og flutning þeirra, þar sem menn trúðu
því að messan gæti af sjálfu verkinu
afmáð syndir lifenda og látinna (Fimm
höíuðjátningar, bls. 86). Margar mess-
ur voru sungnar tii þess eins að hjálpa
framliðnum, og varð messusöngur
texju’.ind klerkum, svo sem áðurgreind
heimild sýnir.
4. Loks kemur fram kenningin um
fjársjóð kirkjunnar, thesavrus ecclesi-
ae, og var hún alllengi að þróast, og
ekki skilgreind fyrr en aí Clemesi páfa
VI. þann 25. janúar 1343, í „Unigenit-
us Dei filius, og rökstudd rrueð Hebr.
9,12, I. Pét. 1, 18 n og Speki Salómons
7, 14. Úr þessum sjóði segir að kirkjan
geti veitt trúuðum manneskjum fyrir-
gefningu eða uppgjöf tímanlegra refs-
inga. Sjóðurinn er þannig til kominn
að Jesús Kristur, María mey, dýrling-
arniv og aðrir útvaidir hafi gert miklu
nieira gott en þeim bar skylda til, og
þar með áunnið verðleika, sem hin
str:Sandi kirkja geti ráðstafað þar sem
þörf er á. — Lúther ræddi einnig um
fjársjóði kirkjunnar og tal'di þá vera
„hinn allra helgasta boðskap um dýrð'
Guðs og náð.“ En þessi kenning er ó-
beint fyrirdæmd með 17. grein í páfa-
bréfmu „Exurge, Domine“ — þvi sama
sem Lúther brenndi á sínum tíma.
5. Þá var það forn kenning í kirkj-
unni að ölmusur gætu áunnið mönnum'
fyrirgefningu synda. en síðar bættust
við þau atriði að pílagrimsferðir, gjafir
til kirkna, klaustra og iíknarstarfeemi
og söfnun belgra dóma áynnu mönnum
sams konar verðleika og rétt til a'S
hljóta eftirgjöf á refsingum, sem
kjrkjan hafði lagt á menn. Þesis vegna
„gáíu menn fyrir sálu sinni“ — bóndi
gaf t.d. eina kú — en einnig voru stór-
gjafir gefnar í þeim tilgangi að sálu-
messur skyldu sungnar. Aflátsgildi
sumra verka gátu rnenn sjálfir reiknað
út að verulegu leyti, t.d. þar sem til-
kynnt var opinberlega í sumum kirkj-
um hve mikið aflát væri að fá fyrir
bænagjörð frammi fyrir ákveðinni
l.elgimynd.
1 einstaka tilfell’.im urðu menn að
leita til páfans sjálfs t’1 að fá eftir-
gj'if kirkjulegra viðuriaga, sbr. tese 6
í gremum Lúthers. Þær syndir, sem
voru í þessum flokki fyrir siðbót, voru
.astmæli gegn páfa, föisun páfabréfa,
vopnaafhending til Tyrkja og innflutn-
ingur álúns i kristnina frá löndum van-
trú-iðra. Þetta siðast talda ákvæði tók
ekki gildi fyrr en eftir 1463, en þá fund-
ust álúnnámur í Tulsa í ríki páfans á
Ítaiíu. En þar á undar. var kristnin
háð innflutningi álúns ú: löndum Mú-
bameðstrúarmanna.
6. Orðið „aflát“ (induigentia er ekki
rétt þýtt með orðinu syndalausn (ab-
soiutio). Aflát er eftirgjöf eða uppgjöf
þeirra viðurlaga, sem kirkja eða páfi
hafa á iagt samkvæmt reglum kirkju-
agans eða hins kanóniska réttar. Af-
lausn, syndalausn, er aftur á móti fólg-
in í því að prestur, með handayfirlagn-
ingu að loknum skriftum, boðar ein-
staklingnum að Guð fyrirgefi honum
syndir hans. Samkvæmt kirkjukenn-
ingum átti ekki að flytja þann boðskap
að aflátið veitti fyrirgefmngu synda af
Guðs hálfu og þar með eilíft líf. Þegar
aflátsprédikarar láta sér slikt um munn
fara, eru þeir komnir úr fyrir umboð
sitt, og það gerði Tetzel. sá er Lúther
andmælti. „Aflát er uppgjöf stundiegra
syndagjalda, er oss hafa eigi verið upp-
gefir. ásamt með syndinni" segir í ka-
þólskum fræðum nútímans, og enn-
‘remur: „Guð gefur oss ætíð upp hina
eilííu begningu ásarnt syndinni, en eigi
ætíð ella stundlega hegningu."
Með þessari tvöföldu hugsun mynd-
ast nokkurs konar „tvöfalt bókhald‘%
sem er til þess fallið að rugla menn
í ríminu og gerir það reyndar, bæði
kapéiska, sem ekki eru nógu vel frædd-
ir um sína eigin trú, og mótmælendur,
sem vita enn minna.
7. í fornkaþólsku kirkjunni tók Gel-
asíus páfi það greinilega fram, að það
væri ómögulegt að kirkjan á jörðu
sýknaði eða sakfelidi framliðna menn.
„Því að skrifað stendur: Það sem þér
bindið á jörðu! En þá sem ekki eru
fra-nar á jörðu, hefir Guð ekki falið
mannlegum dómstóli, heldur sínum
eig'u, og kirkjan dirfisi ekki að taka
sér neitt það vald, sem hún veit að
ekki var einu sinni veitt hinum heil-
ögu postulum.“ Svo sagði Gelasíus, að
vísu ekki í páfabréfi, heidur í prédikun
árið 495.
Framhald á bls. 13
5. nóvember 1967
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3