Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.1967, Blaðsíða 7

íslenzkur fálki meö' bráö sína. Myndina tók Ol. K. iVXagnússon vid Reykjavíkurtjörn.
'■ Þ áð voru Því- mikil áraskipti áð því hvé margir: hvítfálkar náðust. Venju-
léga veiddusf 4—7 hvítfálkar á vori, en svo kom allt í einu hvítfálka-vei'ðihrota.
Veturinn 1745 var hinn mesti frostavetur, sem ménn mundu. I>á rak hafís að landi
og fyllti alla firði fyrir norðan og vestan og varð allt samfrosta sjór og-land. Með
ísnum komú hokkur bjarndýr og gengu á land, en hitt bar þö frá hve mikið flykkt-
ist hingað af hvítum fálkum. Þá um vorið veiddist 21 hvítur fálki og 11 hálf-
hvítir og hafði það aldrei skeð fyrr, að svo margir hvítir fálkar næðust. Þetta vor
veiddust einnig 129 gráfálkar. Vorið eftir veiddust ekki nema 10 hvítfálkar og
96 gráfálkar. Var því um kennt, að þá kom enginn ís, en veturinn var svo mild-
ur að allur klaki var úr jörð um mfðgóu. Er sagt að rjúpan hafi þá haldið sig
á heiðum uppi og fálkarnir elt hana þangað.
Veturinn 1751 voru grimmdarfrost frá jólum og fram í þorralok. Til dæmis um
hve frostharkan var mikil þá lagði svo að segja allan Breiðafjörð. Var þá farið
gangandi og riðandi út í flestar eyjar undan Skarðsströnd og Reykjanesi, og milli
flestra eyja á Hvammsfirði undan Helgafellssveit og Skógarströnd og jafnvel yfir
Röstina sem er á milli Purkeyjar og Rifgirðinga. Hafís var þá fyrir norðan
og vestan og segir að flugfáikar hafi þá komið í stórhópum með ísnum. Þetta
má'líka sjá á skýrslu um fálkaveiðarnar þetta vor. Þá náðust 42 hvítfálkar, 11 hálf-
hvítir, en ekki nema 50 gráfálkar. Næstu ár kom hafís líka, og var veiðin þá sem
hér segir:
}7,52 — 18 hv., 12 hálfhv. 85 gráir
1753 — 22 hv., 4 hálfhv. 121 gráir
1754 — 10 hv., 4 hálfhv. 144 gráir1
„ iNa^stu ár veiddist svo mikið minna, t.d. árið 1758 veiddust ekki nema 4 hvítir
og 35 gráir.
Ei
l ins og á þessu má sjá hafa tekjur fálkafangara orðið ærið misjafnar. Hér
má líka sjá, að eins dauði er annars brauð, því að hafísinn, sem allt ætlaði að
drepa, varð fálkaföngurum hið mesta happ, hann færði þeim flugfálkana upp í
hendurnar, fuglana sem voru rúmlega helmingi dýrari heldur en innlendu fugl-
arnir. Fyrir veiðina 1751 hafa þeir fengið 1090 rdl., en fyrir vefðina 1758 aðeins
305 rdl. ...
Fráiþessum upphæðum verður svo að draga fóðurkostnað fálkanna frá þeim
tíma. er þeir voru veiddir (máske í marz) og þar til þeim var skilað í hendur
/firfálkameistara konungs á. Bessastöðum á Jónsmessu. Veiðarfærakostnaður hel-
ir líklega ekki verið mikill, en þó má líka draga hann frá verði fálkanna, og fyrir
hvern fálka sem veiddist varð að fórna fugli sem agni.
Nú er það að vísu ekki rétt að miða við útflutningsskýrslurnar, því að fálka-
fangarar fengu einnig greidda þá fálka, sem ekki þóttu útflutningshæfir. Eng-
inn veit nú hvað þeir hafa verið margir, en andvirði þeirra á að bætast við tölur
þær, sem hér hafa verið nefndar.
En þrátt fyrir þetta hefir það tæplega verið mikill gróðavegur að veiða fálka.
Hver fálkafangari hefir eytt að minnsta kosti fjögurra mánaða vinnu í veiðam-
ar, flutning fálkanna suður til Bessastaða, 8 daga bið þar me'ðan matsmaður rann-
sakaði fuglana, og síðan til heimferðar. Auk þess varð að hafa aðstoðarmann
meðan á veiðunum stóð og fylgdarmann og 2—1 hesta í ferðalagið er hann skil-
aði fálkunum. Vilji menn svo reyna að reikna þetta dæmi á einhvem hátt, hljóta
þeir að reka sig á það, a'ö fuglafangararnir hafa ekki borið hátt tímakaup úr býtum.
Þ eir sem glöddust af því hve mikið Islendingar græddu á fálkaveiðunum,
munu frekar hafa haft í huga þá fjárupphæð er kom inn í landið fyrir selda
fálka, heldur en hitt að einstökum mönnum hafi þetta orðið gróðavegur.
Hér kom að vísu fleira til greina, því að konungur (eða stjórnin) varð að greiða
hér allmikinn kostnað vegna fálkanna. Fálkarnir voru þurftafrekir og matvandir,
vildu ekki annað en nýtt og gott kjöt. Skúli fógeti segir svo um það: „Hin venju-
lega forsögn um matarhæfi þeirra er sú, að kjötmeti þeirra er fyrst vætt í mjólk
og síðan blandað bómolíu og eggjarauðu. Dagleg fæða fálkanna er fitulaust og
beinlaust uxakjöt eða sauðakjöt, sem allar sinar og fita er vandlega tekið úr. Þó
sru rjúpur, hænsni og dúfur betri“.
F álkarnir voru alltaf aldir 8 daga á Bessastöðum áður en þeir voru metn-
ir. Og væri fálkaskipið þá ekki komið varð enn að ala þá þar til þeir voru flutt-
ir um borð. Varð oft að slátra mörgum fullor'ðnum nautum handa þeim þenn-
an tíma. En svo varð skipið að hafa sjö vikna matarforða handa þeim, og var
þáð venjulega lifandi nautpeningur, sem fluttur var um borð áður en skipið lagði
úr höfn, og var þessum nautum slátrað á leiðinni smám saman. Verður nánar
vikið að þessu sfðar.
Allmikið fé hefir komið fyrir þessa nautgripi og þó mismunandi eftir því hve
margir fálkarnir voru í hyert sinn. Mun Eggert Ólafsson sennilega hafa talið með
andvirði gripanna, er hann reiknaði þann gróða, er íslendingar hefðu af fálka-
veiðunum.
Fleira kom og til greina. Ekki var hægt að flytja lifandi naut á skipi nema því
aðeins að fóður væri þar handa þeim. Og á hverju sumri var flutt mikfð af töðu
um borð í fálkaskipið. Var næstu landsetum konungs gert að skyldu að afhenda
„fálkahey", eins mikið og fálkameistari konungs heimtaði, og var það venjulega
1—2 heyhestar af hverjum bónda. Var heyhesturinn þá metinn 39 skildinga, auk
flutningskostnaðar, og hafa bændur fengið það greitt, að vísu ekki í peningum,
en með lækkun á jarðarafgjaldi.
Önnur kvöð á landsetum konungs var sú, að þeir skyldu bera fálkana til skips.
Upphaflega munu fálkaskipin hafa siglt á Seiluna hjá Bessastöðum, og var þá
skammt að bera fálkana. En svo verður allt í einu sú breyting á, að fálkaskípið
hættir að sigla á Seilu, en siglir í þess stað á Hólmshöfn (Reykjavíkurhöfn). Ef-
laust hefir einhver sérstök ástæða verið til þessarar breytingar og kemur mér
helzt í hug, að hún hafi verið sú, að verzlunin var flutt úr Gamlahólmi yfir í
Örfirisey, og skipalegan frá Klakksvík inn á Reykjavíkurhöfn.
Nú eru engar heimildir um hvenær þetta gerðist og þess vegna hafa verið uppi
ýmsar getgátur um það. Kaalund viröist ætla að verzlunarhúsin hafi enn ekki
verið komin í Örfirisey 1703, vegna þess að Jarðabók Árna og Páls geti ekki um
það. En nú minnist Jarðabókin alls ekki á verzlunarhúsin, alveg eins og þau hafi
ekki verið til. En Klemens Jónsson segir í Sögu Reykjavíkur: „Eg hygg það alveg
víst, að verzlunarhúsin hafi verið flutt í Örfirisey þegar á 1.7. öld og það heldur
fyrr á öldinni en seinna“.
i
1 Allar útflutningstölur eru teknar úr ritgerð eftir dr. juris Björn Þórðarson í
Iðunni VIII. ......
Jarðabókinni eru nokkrar upplýsingar að fá um það hvenær fálkaskipið
tók að sigla í Hólmshöfn, þegar taláð er um kvaðirnar, sem Bessastaðamenn lögðu
á reykvíska bændur:
Vík. Heyhestur einn til fálkafjár síðan þeir sigldu í Hólmi, fyrr ekki.
Arnarhóll. Heyhestar tveir til fálkanna síðan þeir sigldu í Hólmi, en í sumar
var þessi kvöð ekki tekin.
Rauðará. Heyhestur einn til fálkanna síðan þeir sigldu í Hólmi, sjaldan áður og
þó nokkrum sinnum þegar fálkar sigldu í Seilu.
Örfirisey. Heyhestar tveir til fálkafóðurs-penings síðan fálkar sigldu í Hólmi,
fyrr aldrei nema kannski einu sinni.
Sel. Heyhestur einn til fálkanna, heimtur alls þrisvar síðan fálkar sigldu í Hólmi,
fyrr var sú kvöð aldrei.
Hlíðarhús. Af Bessastaðamönnum hefir verið heimtaður seinustu tvö ár Jens Jörg-
ensens einn heyhestur hvort ár, en í fyrrasumar, 1702 voru tveir heimtaðir og skyldu
ábúendur færa í Hólmskaupstað til fálkafjár, fyrr var þessi kvöð aldrei.
Ananaust. Af Bessastaðamönnum verið heimtur einn heyhestur á ári síðan fálk-
ar sigldu í Hólmi, fyrr var þessi kvöð aldrei.
Öllum hefir þá verið í fersku minni hvenær „fálkar sigldu í Hólmi“ fyrst
og þess vegna hefir eigi þótt þurfa að tilgreina árið. Það sést þó, að þessi kvöð
hefir legið á Hlíðarhúsum tvö seinustu ár Jens Jörgensens, en hann var umboðs-
maður á Bessastöðum á árunum 1695—99. Eftir þessu ætti fálkaskipið fyrst að hafa
siglt á Hólmshöfn 1698. Þetta styður og eftirfarandi.slyssaga í Vallaannál árið 1700:
„28. maí, þriðjudag varð sá atburður, að Jón Jónsson fálkameistari konungsins,
íslenzkur að ætt og uppruna, af Álftanesi, er hér hafði verið 2 ár áður í þeirri
sýslan fór upp úr Hólminum að Hlíðarhúsasandi, ásamt öðrum dönskum þaðan.
Hann hafði með sér byssu hlaðna, og er þeir fóru á land, hljóp byssan af fyrir
þeim, er hana tók upp, af því hann gáði ekki að hún var hlaðin. Kom skotið í fót
Jóni. Var hann síðan færður suður til Bessastaða, lifði 3 nætur við harmkvæli
og deyði síðan; jarðsettur á Bessastöðum".
Þessi Jón hefir haft þann starfa á hendi a‘ð sjá um flutning fálkanna til skips,
og haft umsjón með að fylgt væri fyrirmælum yfirfálkameistarans, eða hins kon-
unglega ferðafálkara, eins og hann var st.undum nefndur, um allt viðvíkjandi að-
búnaði fálkanna. Og samkvæmt frásögninni hefir hann gegnt þessu starfi tvö ár
í Hólmi, eða 1698 og 1699.
Framhald á bls. 12
19i-nóiv. 1967
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7