Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.1967, Blaðsíða 12

uðu við Noreg, keyptu smér og skreið
og fiuttu þangað korn og malt. Það eru
norskir bændur, sem leiða Hansaveldið
yfir Noreg, með því að taka upp þá
grein landfoúnaðar, kvikfjárræktina,
sem gaf mestan arð, en um leið verða
þeir háðir Hansasambandinu um korn-
innflutning. Norðmenn höfðu lengi
verzlað við Englendinga, eins og áður
segir, flutt þangað skreið sjálfir eða
selt hana enskum kaupmönnum, sem
sxgldu til Björgvinjar, en sú borg var
miðstöð skreiðarverzhinarinnar. Skreið-
arframleiðsla Norðmanna nægði fyrir
enska markaðinn, því var þeim lítill
akkur í að kaupa skreið af íslendingum,
slíkt hefði getað orðið til þess að of
mikið bærist á markaðinn og orsakað
verðlækkun. Með tilkomu Hansasam-
bandsins verður sú breyting, eftir að
sambandið hafði náð tangarhaldi á
norsku verzluninni, að Hansakontór-
inn í Björgvin réð skreiðarverzluninni
og útilokaði kaup Englendinga á
norskri skreið í Noregi. Þeir verða nú
að kaupa norsku skreiðína af Hansa-
mönnum, en þeir gera Lubeck að mið-
stöð skreiðarverzlunarinnar. Við þessar
aðgerðir eykst stórlega markaður fyrir
skre.ð, vegna verzlunarsambanda
Hansasambandsins, Hansakaupmenn
dreifa skreiðinni um alla Evrópu og til
landanna við Eystrasalt og flytja þaðan
ódýrt ktorn.
Bftirspurnin eftir skreiðinni eykst og
þá hefst sala skreiðar og lýsis héðan um
miðja 14. öld. Englendingar undu illa
einokun Hansamanna og undir alda-
mótin taka enskir duggarar að sigla
hmgað til fiskveiða og skreiðarkaupa.
Eftir aldamótin hefst síðan harðvítug
samkeppni um skreiðina hérlendis og
þá verða hinar miklu verðhækkanir.
Erlend vara flyzt í ríkara mæli en fyrr
og hagstæðast var að skipta á henni
og- skreið eða lýsi. Verzlun á þessurn
árum var vöiuskiptaverzlun og þar sem
hagstæðust kaup urðu gerð með þess-
um vörum, jókst eftirspurn eftir þeím
innanlands. Verferðir hefjast, bændur
fara sjálfir að senda vinnumenn sína í
verið. Fólk flyzt að sjávarsíðunni,
búðsetumenn eða þurrabúðarmenn lifa
aí fiskveiðum og ýmiskonar lausavinnu,
sem til féll. Þessu fólki fjölgar mjög á
þessum árum. Bændur og landeigendur
margir hverjir öm'uðust við þessari þró-
un, þetta dró vinnuafl frá landbúskap
og ýtti undir kauphækkanir, undan-
tekning voru þó þeir landeigendur, sem
áttu auð sinn mjög undir útgerð, þeir
leyfðu útróðrarmönnum að setjast að
nálægt býlum sínum, leyfðu þeim nokk-
ur jar.ðarai'hot og búfjárhaid að nokkru,
og unnu þsir síðan hjá iandeiganda á
útræðr hans. Þessi hjáleigubúskapur
jókst við sjávarsíðuna og kringum ýms-
ar gœðajarðir í landbeztu héruðunum.
Þessi þróun hóíst reyndar fyrr, snemma
á 12. öld, en eflist mjög við atvinnu-
byltinguna í upphafi 15. aldar, einkum
við sjóinn. Byggðin í landinu þéttist nú
sunnan og vestan lands, þar sem auð-
veldast var. að stunda útgerð, en strjál-
ast um austanvert og norðanvert land-
ið. Þessí tilfærsia byggðarinnar var haí-
in fyrir aldamótin, í Svarta dauða
strjálast byggðm enn frekar i hreinum
landbúnaðarsveitum og var því helm-
ingi tilfinnanlegri en ella. Fólkið flyzt í
þær sveiUr, sem liggja að aðaiverstöðv-
imum, þar sem aflafé var auðfengnast,
enda segja heimildir, „að öreigar verði
fullríkir af fiskveiðum" (um miðja 14.
öld). Þetta átti eftir að koma enn skýr-
ar fram á 15. öld.
E,
in sigling var fyrrum, en siglingar á
hinar fornu hafnir strjálast mjög; Eyr-
ar, Hvítárós, Gásir og Dögurðarnes
mega muna sinn f'ífil fegri. Nú blómgast
verzlunin í Hvalfirði, Hafnarfirði,
Grunnasundsnesi og Þerneyjarsundi.
Mesta höfnin var Hvalfjörður. Skip-
komur verða nú mun örari en áður.
1264 er það skilyrði sett í samningum
Hákonar gamla og íslendinga, að kon-
ungur tryggi siglingu sex skipa hingað
til lands, næstu tvö árin. Þetta bendir
til ótta við siglingateppu, og einnig til
takmarkaðrar eftirspurnar eftir ís-
lenzkri vöru; reyndar var sigling á mið-
öidum alitaf áhættusöm, en menn lögðu
á sig hættur úthafsins fyrir gróða-
vænleg viðskipti.
Sex skipa skilyrðið er mjög góð hag-
söguleg heimild. Hún sýnir, að íslend-
ingar hafa um miðja 13. öld talið nægi-
legt innflutningsmagn rúmast í sex litl-
um seglskipum og að þau nægðu til
þess að flytja útflutningsvörur lands-
manna á erlendan markað. Skip þessi
voru lítil miðað við flutningaskip nú-
tímans, svo að magn innflutnings og
útflutnings hefur verið mjög lítið mið-
að við sama magn á 15. öldinni. Heim-
ildir geta urn komu skips af Englandi
1412 og eftir það tekur ensk sigling
að stóraukast hingað til lands. 1413
koma enskir kaupmenn aftur og einnig
duggur til fiskveiða. Verzlun Englend-
inga virðist hafa geðjazt íslendingum
vel, „síðan keypti hver sem orkaði eptir
efnum", segir Nýi annáll. Bréf barst
með þessum kaupmönnum frá konungin-
um á Englandi til almúga og til allra
beztu manna úti hér, um að kaupskap-
ur yrði leyfður. Þessi verzlun fór fram
í Vestmannaeyj'um, annar kaupmaður,
R.íkharður að nafni, kom í Hafnarfjörð,
var skipuð höfn á Eyrarbakka, en kaus
heldur að verzla „niðri við Sundin"
(við Viðey).
* essir atburðir fréttust fljótlega
til Danmerkur. Hansamenn, sem töldu
s.g hafa einkarétt á skreiðarfram-
leiðslu danska ríkisins kvarta' og Eirik-
ur konungur sendir bréf hingað og
bannar viðskiptin við Englendinga (alla
þá útlendinga, sem ekki hafði verið
venja að verzla við áður). 1415 sendi
konungur sendimenn á fund Englands-
konungs til þess að kæra siglingar
enskra manna hingað og varð sá árang-
ur, að Englandskonungur bannaði þegn-
um sínum að sigla hingað um næstu
tvö ár. Skömmu siðar á sama ári kom
fram bænaskrá í enska þinginu, þar
sem konungur er beðinn að aflétta
þessu banni, með þeim rökum, að forn
fiskimið hafi brugðizt og þvi hafi verið
sótt á íslandsmið, og þar fengizt góður
aflí síðastliðin sex sjö ár. Eftir þessu
ættu Englendingar að hafa hafið sigl-
ingar hingað fyrr en 1412, og er það
vísast.
Framhald í næstu Lesbók.
bókmenntir
l itt var það, sem lýsir hvað skýr-
ast áhrif'um þessarar atvinnutoyltingar
og það eru hinar nýju hafnir. Fornu
hafnirnar lágu að beztu landibúnaðar-
sveitunum, en við aukinn útveg er tekið
að sigla á hafnir, sem lágu við verstöðv-
arnar. Skipin koma nú á fleiri hafnir en
áður og margar þeirra voru nýjar.
Skipkomur verða nú tíð-ar, þar sem eng-
Framhald af bls. 4
Lífshrynjandin
f hinu fagra og mikla verki um Fær-
eyjar, sem Dansk-færeyska félagið gaf
út árið 1958 með stuðningi Dansk-fær-
eyska menningarsjóðsins, hefur Héðinn
Brú ritað sterka persónulega lýsingu á
lífshrynjandinni i þessu gamla bænda-
þjóðfélagi ásamt ítarlegri greinargerð
um færeyskan landbúnað.
— Því fer fjarri, að vandamálin í
landbúnaði okkar megi bera saman við
vandamál þau, sem Danir eiga við að
etja. Hinn grunni jarðvegur, lega tún-
anna og veðurfarið gera það að verkum,
að skilyrðin eru mjög ólík. Og skipan
erfða á óðalsjörðunum heldur búunum
alltof litlum, fáránlega litlum. Það
hefði átt að breyta þessu fyrir löngu.
— Sem búnaðarráðunautur~ hafið þér
líklega ferðazt um hvert byggt ból í
Færeyjum?
— Já, það held ég. Og oftar en einu
sinni. Hér áður fyrr gátu slíkar ferðir
verið þreytandi. Þá voru næstum engir
vegir. Menn urðu að fara gangandi yfir
fjöllin. Brýr voru líka næstum óþekkt-
ar. Það var ekki um annað að ræða en
að vaða árnar, þótt í þær hlypi stundum
vöxtur og væru óálitlegar yfirferðar.
Væta af jörðu og væta af himni. Nú,
maður var ungur. Ég ferðaðist á dag-
inn og skrifaði á nóttunni. Nú eru
komnir vegir og brýr, en ég er ekki
lengur ungur, rúmlega 66 ára, svo aS ég
þarf að sofa meira á nóttunni.
Alþjóðleg list
— Sú djúpa þekking á færeysku
fólki og landslagi, sem þér hafið smám
saman öðlazt í skyldustörfum yðar á
ferðalögum, hlýtur að hafa haft mikla
þýðingu fyrir yður bæði sem mann og
skáld.
— Það getið þér reitt yður á. Ég er
þakklátur fyrir samræður viS Færey-
inga um allar eyjarnar og fyrir að hafa
fengið að upplifa mismunandi ásjónu
hinna ýmsu hluta heimalands míns í
margs konar veðri.
Ekkert færeyskt skáld hefur lýst upp-
lausninni í gamla þjóðfélaginu eins vel
og Héðinn Brú. Hann tekur til með-
ferðar félagslegu byltinguna, þegar hið
samvirka félag bænda og sjávarþorpa
breyttist í hálfrótlaust bæjaþjóðfélag.
Og þetta er ekki þröngur átthagaskáld-
skapur. í stíl, stemningu og atburðum
er frásögnunum lyft upp í veldi al-
mennra mannlegra samskipta. Þetta er
alþjóðleg list.
— Hvers vegna lagðist gamla félags-
skipulagið niður?
—Það hlaut nú að fara svo, svarar
skáldið, — svipaSar breytingar hafa
átt sér stað annars staðar. Upp reis
peningaþjóðfélag, iðnaðar- og verka-
mannaþjóðfélag með aðrar þarfir.
Gamla þjóðfélagið var staðnað, það
skorti grundvöll fyrir áframhaldandi
tilveru þess. Þetta var nú ekki heldur
eintóm sveitasæla. Heilbrigðisþjónustan
og möguleikar til æðri menntunar eru
margfalt betri í dag. En það er rétt, aS
í þessu fámenna þjóðfélagi gæti þrifist
traust og sálarró, sem á næstum ekkert
griðland á okkar tímum. Það er eðli-
legt, að við, sem höfum kynnzt því,
minnumst þess með trega. f nýja þjóð-
félaginu erum víð ekki enn búnir að
fá aftur það, sem við misstum. En
breytingin var bráðnauðsynleg.
— Þér eruð jafnaðarmaður.
— Já ,það hef ég lengi verið. En ég er
ekki svo þröngsýnn, að ég kunni ekki
að meta fólk úr öðrum flokkum. Til
dæmis hef ég mikið álit á varalögmann-
inum Christian Djurhuus.
Bækurnar
Árið 1962 kom ádeiluskáldsagan
„Fattigmandsære" eftir Héðin Brú út á
dönsku í aðdáunarverðri þýðingu eftir
unga dóttur skáldsins og tengdason,
Gunnvá' og Povl Skárup. Bókin fékk
frábærar viðtökur, og Gyldendal gat
brátt sent frá sér annaS upplag. Og
strax árið eftír gaf forlagið út „Fjeld-
skyggen", ágætt úrval af hinum frá-
bæru smásögum Héðins Brú, þýtt af
hinum sömu.
— Með einni undantekningu er ég
mjög ánægður með það, sem dönsku
blöðin skrifuðu um bækur mínar.
„Fattigmandsære" hefur einnig komið
út á fslandi, þar sem umhverfið er
skylt. í Sviss hefur hún komiS út á
þýzku, og í hitteðfyrra kom hún út á
nýnorsku í þýðingu Ivars Eskelands.
Jú, ég er ánægður.
— Það voruð þér, sem stofnuðuð
Norræna félagið í Færeyjum.
„Við verðum að segja, að ég hafi ver-
ið einn af þeim, sem stofnuðu það. Eins
og ég hef sagt, fékk ég mikinn áhuga á
norrænu samstarfi og samhyggju á
námsárum mínum í Kaupmannahöfn,
er ég var meðlimur í Samtökum lýð-
skólamanna.
— En þér létuð af formennsku árið
1963.
— Já, ég vildi gjarnan fá tíma til
aS skrifa. í fyrstunni vorum við í Fær-
eyjum aðeins deild af danska samband-
inu, en nú höfum við sjálfstætt félag.
Úr því að ég vildi helzt vera laus frá
formannsstarfinu, snerum við okkur til
Mariusar Johannessen, sem hefur sinnt
því með ágsetum.
— Nú, það var þá ekki vegna ó-
ánægju, að þér hættuð?
— Alls ekki. í norrænni samvinnu
eru því takmörk sett, hve miklum ár-
angri er hægt að ná í einum áfanga. Á
Norðurlöndum hafa menn að vísu orðið
fyrir nokkrum vonbrigðum með tilliti til
einstakra mála. En mér þykja norrænu
félögin hafa unnið mikið gagn með því
að halda lífi í norrænni samkennd í
hugum fólks. Það ætti að nægja að
minna á æskulýðsstarfsemina, hópferðir
æskufólks og vinabæja, — jafnvel að-
eins þetta er mjög mikils virði.
— Hvernig atvikaðist það, að þér
kusuð að reisa hús hér á Veddinge-
hæðum?
— Mig hefur lengi dreymt um að
eignast hús hér „í hinum hluta danska
ríkisins", eins og við segjum í Færeyj-
um. Að það varð nákvæmlega hér, þar
sem við stöndum, er vegna þess að við
bjuggum sumar nokkurt í húsi Matras
prófessors við Rörvig. Við hjónin fórum
eitt sinn í gönguferð hingað upp eftir
til að líta á landið. Og hér á hæðinni
var land til sölu. Okkur þótti líka fal-
legt hér. Embættisskyldurnar heima í
Færeyjum kalla nú brátt, en við hlökk-
um til að koma aftur.
Eg lyfti glasinu og óska færeyska
skáldinu til hamingju með húsið á
Veddinge-hæðum, til hamingju með
óskrifuð verk, sem eiga eftir að taka á
sig endanlega mynd í þessum stofum,
sem snúa gluggunum út á Sejrö-fjörð.
i — Vikurnar hafa liðið geysihratt
hér, segir Héðinn Brú. — Síðar munum
við dveljast hér lengur í einu. En okk-
ur skortir ekki útsýni yfir hafið úr
glugganum okkar heima á Þórshöfn.
Innan skamms ferðast búnaðarráðu-
nauturinn og skáldið aftur til Færeyja,
þar sem hann mun fara um stórskornar
eyjarnar, virða fyrir sér heimatún og
útengjar, óveðursský og norðurljós, haf
og fjailatinda. Hann mun mæta brim-
róti Norður-Atlantshafsins með frið-
sælt sjálenzka sumarið í huga sinum.
Andstæður eru nauðsynlegar skáldum.
Úr sögu Reykjavíkur
Sé nú tilgátan rétt, að fálkaskipið hafi byrjað að sigla á Hólmshöfn um þær
mundir er verzlunin var flutt úr Gamlahólmi í örfirisey, þá er hér fengin nokkuð
örugg vissa um hvenær það hefir verið.
N,
I okkrir auka erfi'ðleikar fylgdu því, að hafa fálkaskípið í Hólmshöfn
(Reykjavíkurhöfn). Upp frá því varð að bera fálkana frá Bessastöðum til Reykja-
víkur. Kom það í hlut Alftnesinga, því að Bessastaðamenn skylduðu þá til þess,
en hafa sennilega borgað þeim eitthvað fyrir vikið. Álftnesingar afsögðu þó að
bera fálkana lengra en á Víkursand, og meö því nafni mun sennilega átt við
Grófina. En svo var Víkurbóndi og hjáleigumenn hans skyldaðir til þess að bera
fálkana „af Víkursandi fram í Hólmskaupstað, alla upp á sinn kost", segir i Jarða-
bókinni, en það' mun þýða, að ekkert hafi verið greitt fyrir þann burð.
Þetta fyrirkomulag mun hafa haldizt um rúmlega hálfa öld, eða þar til kon-
ungur gaf Reykjavík og búskapur þar lagðist niður.
Ni'ð'urlag í næsta blaði.
]2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
19. nóv. 1967