Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.1968, Page 1

Tómas Guðmundsson hefur ril ið eftirfarandi grein og hún er
tekin úr bókinni Horfinni tíð, íslenzkum örlagaþáttum, með góð-
fúslegu leyfi höfundar og útgefanda. Greinin er eins og vænta
mátti stórvel rituð og ætti af því tilefni einu erindi við hina
fjölmörgu lesendur Lesbókar, en auk þess er hér um að ræða
einhver hin markverðustu dulrænu fyrirbrigði, sem gerzt hafa
hérlendis. Horfin tíð er 4. bók frásöguþátta þeirra Tómasar
Guðmundssonar og Sverris Kri .tjánssonar. Fyrri hluti þáttar-
ins birtist í þessu blaði, en síðari hlutinn í hinu næsta.
GRÁRRI og kuldalegri morgun
skímu, mjög árla hins 12. febrúar árið
1830, má sjá skuggalegan hóp dökk-
búinna ferðamanna nema staðar á ein-
um hinna norðvestustu Vatnsdalshóla.
Þeim hefur skotið upp úr dimmunni,
hljóðlaust eins og vofum, og nú ýmist
vafra þeir þarna þegjandi kringum ein-
hverja ókennilega þúst, sem til að sjá
ber við kaldan himin, þó að hvorki sé
hún ýkja há né fyrirferðarmikil, eða
þeir snúa sér frá henni og bera hönd
fyrir augu. Af tilburðum þeirra má auð-
veldlega ráða, að þeir séu komnir þarna
á vettvang fyrstir af mörgum og eigi
brátt mannaferða von.
Og þessum dapurlegu mannverum,
sem minna helzt á vofur úr þjóðsögum,
verður fyrr en varir að trú sinni. Smám
saman, ef nákvæmlega er um skyggnzt,
má í þrjár áttir líta enn aðrar dimmar
þústir, sem virðast á hreyfingu og skilj-
ast því betur frá landslaginu sem
nær dregur. Þessu heldur áfram um
hríð, og um það bil, sem fullur dagur
er á lofti, er því líkast sem jörðin sé
kvik orðin af þungu, hægfara lífi, reim-
leikum næturinnar, sem um stund hafa
holdgazt í hópum ríðandi fólks og gang-
andi og þokast nú alilr að einum og
sama áfangastað.
En hvað er það þá, sem vakið hefur
svo árla dags þennan mannfjölda úr
þungum skammdegissvefni og stefnt í-
búum heilla héraða upp úr hlýjum
rekkjum til dularfulls stefnumóts mitt
í auðn hins helgráa vetrar? Um slíkt
verðum vér að svo stöddu einskis fróð-
ari, en ef vér hefðum fylgzt með þessum
snemmbúnu ferðamönnum, mundum vér
ekki hafa komizt hjá að veita því at-
hygli, að hér eru um fram allt mjög
þöglir hópar á ferð. Það heyrist meira
segja varla ymprað á tíðarfarinu, hinu
hlutlausa umræðuefni þeirra manna,
sem ýmist hafa ekkert að segja eða
kjósa að dylja hug sinn, og jafnvel
unglingarnir í hópnum hafa skilið eftir
heima hjá sér öll venjuleg tilefni létt-
úðar og gáska.
En um leið og komið er þangað, sem
allir nema staðar, verður fljótlega ljóst,
hvað um er að vera. Það er dauðinn
sjálfur, sem sett hefur mönnum stefnu-
mót á þessum eyðilega stað. Hin ó-
kennilega þúst, sem tók á sig voveif-
lega mynd í morgungrámanum, er
aftökupallur með tilheyrandi högg-
stokki, og þar hvílir nú til hliðar stór
og mikil öxi, uggvænlega brýnd og blik-
andi á eggina. Sjálfur er aftökupallur-
inn snyrtilega hlaðinn úr völdu grjóti
og rautt klæði breytt yfir. Að sama
skapi er höggstokkurinn hinn vandað-
asti gripur, þó að eithvað kunni hann
að hafa verið notaður áður, enda feng-
inn frá Danmörku til að gegna hér
brýnum erindum. Þannig er „mann-
virki“ þetta í öllum greinum orðið eitt
hið vandaðasta norðan heiðar, enda nýj
ast af nálinni. Ekkert skal á skorta
til þess, að athöfn sú, sem í vændum
er, megi fara vel fram og sómasamlega,
og því til staðfestingar hefur vald-
stjórnin boðað til hennar alla rólfæra
menn milli Vatnsskarðs og Miðfjarðar.
Svo er eining að sjá sem flestir hafi
hlýtt kallinu, og kannski liggja til þess
eðlilegar orsakir. í þessum byggðarlög-
um ber hvert mannsbarn að heita má
persónuleg kennsl á þá ógæfusömu að-
ila, sem í dag eiga brýnast erindi við
dauðann.
Aftaka er ávallt harmleikur, en
sjaldnast harmleikurinn allur, og venju
lega er hún einungis lokaþáttur, sem á
sér langan aðdraganda. Svo er einnig
um harmsögu þá, er náði hámarki í
Vatnsdalshólum þennan minnisstæða
febrúardag, en hún var samt merkilega
sérstæð, einkum fyrir þann eftirleik,
sem hún átti sér 100 árum síðar og
telja verður aðalefni þessarar frásögu.
En áður en hún er rakin, verður ekki
hjá því komizt að rifja upp í aðal-
dráttum hin nánustu atriði sjálfrar for-
sögunnar.
Á fyrstu áratugum 19. aldar var margt
nafnkenndra manna í Húnaþingi, svo
sem annálar v'otta, en það er í minnum
haft, að ýmsir þeirra hafi hirt meira
um veraldleg umsvif en sáluhjálplega
fylgispekt við lögmál og ritningar.
Gekk lengi þjófnaðarfaraldur mikill um
þessi héruð, og sifjaspell og önnur þess
háttar afbrot voru ekki heldur ótíð.
Spruttu af öllum þessum sökum marg-
háttuð málaferli, sem sum gerðust ærið
söguleg. Hafa margar þær frásagnir
verið ritaðar á bók, og eru ýmsar þeirra
kunnar aimenningi enn í dag.
Einna svipmestur þeirra manna, er
við sögur koma á þessu tímabili, var
Natan Ketilsson, fæddur 1795. Komst
hann snemma í annála og gerðist þegar
á unga aldri nafnfrægur um land allt
af ýmsum tiltækjum sínum. í bernsku
þótti hann mjög hneigður til bóklestrar,
enda bráðþroska og bar af jafnöldrum