Lesbók Morgunblaðsins - 19.05.1968, Blaðsíða 4

MILOS FORMAN, höfundur þessarar greinar, sem er 35 ára gamall, varð fræg-
ur um allan heim fyrir kvikmynd sína „Ástir ljóshærðrar stúlku“. Margir kunn-
áttumenn telja þó fyrstu kvikmynd hans, „Svarta Pétur“, enn betur gerða. Sú
siðarnefnda er óvenjuleg og gamansöm könnun á sambandi föður og sonar í nú-
tíma samfélagi. Báðar kvikmyndirnar eru sláandi líkar, einkum vegna persónu-
legs, frumlegs stíls í texta og leiktúlkun. Báðar fjalla þær um vandamál hinnar
ungu „je-je gitarkynslóðar".
Forman, sem nam við Kvikmyndaakademíuna í Prag, hóf feril sinn sem höf-
undur kvikmyndahandrita („Látið mig um það“, 1957). Hann vann einnig um
tíma með Alfred Radok við „Töfraluktina" og að samningu revíuatriða fyrir
leikhúsvinnustofuna þar. Þar sem hann þóttist viss um að framboð leikstjóra
væri meira en eftirspurnin, keypti hann sér 16 mm kvikmyndavél og myndaði
ósköpin öll af áheyrnum leikara í hlutverkaleit. Árangur þess starfs var 45
minútna kvikmynd, „Aheyrn“.
Um túlkun sina á lífi og ástum táninga, segir Forman: „Ég skil ekki heim
jafnaldra minna mjög vel, eða heim þeirra eldri .... Sextán eða sautján ára
nnglingar standa mér miklu nær. Ég hef dálæti á þeim, skil þá og þekki þá, —
og ég dreg taum þeirra ...“.
Prag í desember.
Til að kanna upptök tékkneskrar
kvikmyndagerðar verður að fara allt
aflur í lok síðustu aldar. Eins og lok
allra alda, einkenndist það tímabil af
mönnum, sem í flestra augum virtust
sérvitringar og hálfgerðir bjálfar. Einn
þeirra, verkfræðingur að nafni Jan
Krizenecky, tók sér ferð á hendur frá
Prag til Parísar, aðeins tveimur árurn
eftir að Lumiére bræðurnir fóru að
kynna kvikmyndavélar, keypti eina af
fyrstu vélum þeirra til að taka og sýna
kvikmyndir og flutti hana til Prag.
Þetta nefni ég, vegna þess, að ég tel
gamla hefð eitt af mikilvægustu þróun-
areinkennum allra listgreina í hvaða
landi sem er. Og hafa verður í huga,
þótt útlitið sé svart sem stendur, að
hefð tékkneskrar kvikmyndalistar er
ein hinna elztu í heimi.
Stofnun hins óháða tékkneska lýð-
veldis eftir fyrri heimsstyrjöldina 1918
hafði í för með sér mikla grósku í
kvikmyndagerð. Aragrúi stórra og
smárra kvikmyndafélaga spratt upp (og
dó út), og á árunum milli 1920 og 1940
var ekki óalgengt að um 50 myndir
væru teknar árlega. Þar sem íbúatala
Tékkóslóvakíu er aðeins 14 milljónir og
þjóðin talar mál, sem hvergi skilst ann-
ars staðar í heiminum, þá er framleiðslu
magnið á þessu tímabili stórmerkilegt.
Þó hafa aðeins örfáar þeirra kvik-
mynda, sem gerðar voru á milli styrj-
aldanna, lifað samtíma sinn, svo að þær
séu teknar til sýninga í kvikmyndahús-
um eða sjónvarpi í dag. Meðal þeirra,
sem umtalsverðar eru, ber einna hæst
nokkrar myndir eftir Gustav Machaty,
t.d. „Extase" (1933) með Hedy Lamarr
í aðalhlutverki, „Áin“ eftir Josef Rov-
ensky ,og síðar kvikmyndirnar eftir (og
með) George Voskovee og Jan Werich
og þær, sem Martin Fric og Otokar
Vávra stjórnuðu.
I síðari heimsstyrjöldinni, þeg-
ar Tékkóslóvakia var hernumin af
Þjóðverjum, urðu kvikmyndaverin í
Barrandov eitt helzta athafnasvæði
framleiðenda þýzkra kvikmynda. Flug-
vélar Bandamanna áttu mun sjaldnar
leið til Prag en Berlínar, og ljóshærð-
ar kvikmyndaleikkonur og bláeygir
leikstjórar þóttust miklu óhultari þar
við þá iðju að gera myndir um töfra
sveitasælunnar, hinar hetjulegu her-
ferðir stríðsins eða óhugnanlegt eðli ó-
æðri kynþátta, svo sem Gyðínga. Mest
allt líf dró úr kvikmyndaframleiðslu
Tékka á þessu skeiði. Þreyta varð
vandasama jafnvægislist á grannri línu.
Ef menn stigu víxlspor til vinstri, voru
þeir settir í einangrunarbúðir, en ef þeir
hölluðu sér of mikið til hægri, ultu
þeir í faðm Nazistagæðinganna, sem
þeir urðu síðan að vinna með að fram-
leiðslu heimskulegra hetjukvikmynda
til að sveipa hernaðaraðgerðir Þjóð-
verja dýrðarljóma. Aðeins fáir luku
þessum línudansi með sóma.
Síðari hluti ársins 1945, eftir lok
heimsstyrjaldarinnar, var einn áhrifa-
ríkasti kaflinn fyrir framtíðarþróunina
í kvikmyndagerð Tékka. Þáverandi for-
seti, Eduard Benes, gaf úr tilskipun um
þjóðnýtingu kvikmyndaiðnaðar lands-
ins. Öll framleiðsla og dreifing kvik-
mynda ,ásamt bíóunum í landinu, kom-
ust í hendur ríkisins. Allar ákvarðanir
varðandi framleiðslu, sölu og kaup á
kvikmyndum voru teknar af nefndum,
sem menntamálaráðherra skipaði og í
voru einkum gáfnaaðall tékkneskra
kvikmyndaframleiðenda, rithöfunda og
menningarleiðtoga. Þjóðnýtingarlögin
tóku skýrt fram, að kvikmyndagerð
ætti fyrst og fremst að líta á sem list-
grein, en fjárhagshliðin skipti minna
máli.
Komið var á fót nokkrum framleiðslu
Kvikmyndagerð í Tékkóslóvakíu:
Stalinismi og ládeyða — Frelsi og gróska —
Gróðahyggja og svartar horfur. Eftir Milos Forman
hópum. Yfirmenn þeirra völdu sér
þröngan hring ráðgjafa og aðstoðar-
manna. Þessir menn nutu þá mikils
frjálsræðis og gátu sjálfir ákveðið,
hvaða myndir ætti að taka og hver
ætti að stjórna þeim. Þessu valfrelsis-
skipulagi var haldið um skeið. Ef einn
framleiðsluhópur hafnaði handriti frá
leikstjóra, gat hann reynt að leggja það
fyrir annan. Leikstjórinn, ekki fram-
leiðandinn, varð mikilvægasti einstakl-
ingurinn í framleiðslu kvikmyndar.
Þetta skipulag fékk aðeins að ríkja
eðlilega um þriggja ára skeið (1945—
1948). Engu að síður sannaðist gildi
þess á þessum tíma. Árangurinn varð
talsverður fjöldi meira en miðlungi
góðra kvikmynda, — og nokkrar alveg
frábærar. Dyr Barrandov-kvikmynda-
veranna voru opnaðar fyrir nýjum,
hæfileikafullum leikstjórum (Krejcík,
Weis, Kadár, Klos, Trnka o.fl.). Þetta
endurreisnartímabil tékkneskra kvik-
mynda eftir stríðið náði hámarki árið
1947, er „Siréna“ Karels Steklys hlaut
„gullna ljónið“ á kvikmyndahátíðinni
í Feneyjum.
En árið 1948 komst allt menningar-
líf í Tékkóslóvakíu undir hin sterku
áhrif zhdanoviskrar fagurfræði og stal-
inskra stjórnarþátta. Þessi fagurfræði-
stefna lagði alltof mikla áherzlu á hug-
myndina að baki listsköpunar, en
hörmulega litla á efnivið og stíl. Menn-
ing þjóðarinnar var í reynd bæld niður
og gerð að anga af fræðslu- og áróð-
ursstarfsemi. Þótt skipulag framleiðslu-
hópanna fengi að haldast á yfirborðinu,
var tekið af þeim ákvörðunarvaldið og
það fengið í hendur „listrænni ráð-
gjafanefnd". Enginn gat lengur valið
eða hafnað.
Því var þó ekki þannig farið, að með-
limir listrænu ráðgjafanefndarinnar
væru óupplýstir menn á lágu menning-
arstigi. Þvert á móti áttu sæti í nefnd-
inni margir sannir menningarforkólf-
ar síns tíma. En það er ótrúlegt, hvað
getur skeð, þegar safnað er saman hópi
frábærra hæfileikamanna og þeir
neyddir til að komast að sameiginleg-
um niðurstöðum um örlög listar. Árang-
urinn verður sá, að meðalmennska og
barnaskapur virðast sett ofar öllum
dyggðum.
Við þessi skilyrði urðu margir hinna
sveigjanlegri kvikmyndaleikstjóra þess
áskynja, að með nokkurri persónuklofn-
ingu gætu þeir komið ár sinni vel fyr-
ir borð. Þeir þögðu yfir skoðunum sín-
um, en tóku að framleiða kvikmyndir
um „ekkert og gegn engu“. Leiðinda-
vella, meðalmennska og sjálfshól sós-
ialista flæddi inn í kvikmyndahúsin í
Tékkóslóvakíu. Kvikmyndahandritum
með frumlegri hugmynd var hafnað
miskunnarlaust, eða þau gagnrýnd svo
rækilega ,að hver frumleg og heiðarleg
hugsun glataðist í stöðugum endurskift-
um þeirra. Undir þessum kringum
stæðum þarf auðvitað engan að furða,
þótt ekki sneru margir ungir menn sér
að kvikmyndagerð. Það er ólæknandl
sjúkdómur, að hafa sjálfstæðar skoðan-
ir, einkum meðal hinna yngri. Fjöldi
kvikmynda, sem teknar voru í Tékkó-
slóvakíu, fór því ört lækkandi, unz ár-
leg framleiðsla komst niður í fimm eða
sex myndir upp úr 1950.
En nú verðum við að hverfa aftur
til ársins 1945 til að geta mikilvægs at-
burðar, sem ekki vakti mikla athygli á
þeim tíma, — stofnunar kvikmynda-
deildar við Tónlistarakademíuna
(FAMU). Fyrstu nemendurnir, sem hik-
andi höfðu innritazt í stofnunina, kom-
ust að því að þar var þeim veitt til-
sögn í fimm aðalgreinum: Leikstjórn,
leikritun og samningu kvikmyndahand-
rita, myndatöku, sögu kvikmyndalistar
og kvikmyndagagnrýni og kvikmynda-
framleiðslu. Bezti kostur skólans er sá,
að auk fræðslu um tæknileg og list-
ræn efni, gefur hann nemendum sínum
tækifæri til að njóta talsverðs frjáls-
ræðis um fjögurra ára skeið og vera i
daglegu sambandi við kvikmyndálist,
að sjá ótrúlegan fjölda kvikmynda, að
taka þátt í endalausum rökræðum við
vini og prófessora og að gera raunveru-
legar tilraunir með þann aragrúa hug-
mynda, sem allir ungir menn hafa, en
eru kannski óvissir um.
Fyrstu nemendurnir í FAMU út-
skrifuðust árið 1949, og fleiri hafa bætzt
í hópinn ár hvert. Fyrr eða síðar hlaut
að þurfa að fara að taka tillit til þeirra.
Og loksins létu hlið Barrandov-kvik-
myndaveranna undan þeim og almenn-
ingi, sem varð stöðugt óánægðari með
kvikmyndaframleiðsluna. Jasny, Helge,
Kachyna, Vlácil, Brynych o.fl. héldu
innreið sína í tékkneskar kvikmyndir.
Handrit þeirra voru i fyrstu stöðvuð
hjá hinni alræmdu „listrænu ráðgjafa-
nefnd“, en þeir höfðu nægilega stað-
festu og þrautseigju til að þvinga fram
samkomulag, ekki með því að breyta
sjálfir handritunum, heldur með því að
fá nefndina til að skipta um afstöðu.
eir vöktu þegar mikla athygli,
bæði hjá almenningi og gagnrýnendum.
Velgengni þeirra leiddi af sér öldu
áhuga og sjálfstrausts hjá nemendum
kvikmyndaakademíunnar. Almenn ör-
vænting greip um sig hjá þeim leik-
stjórum, sem haft höfðu einokun á
kvikmyndagerð undanfarandi ára. Þeir
voru neyddir til að sjá, svart á hvítu,
hve hörmuleg afsprengi samlögunar-
stefnu þeirra voru. Þeir skiptust í hópa,
og hver kenndi öðrum um. Listaforkólf-
arnir skelltu skuldinni á valdhafana
fyrir að draga taum zhdanoviskrar
fagurfræði og Stalinisma, en valdhaf-
arnir gripu til þess ráðs að reyna að
beita valdi og þagga niður gagnrýni-
raddirnar. Þetta var kannski enn fram-
Framh. á bls. 11
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
19. MAÍ 1968