Lesbók Morgunblaðsins - 30.06.1968, Blaðsíða 2

. . . CROISET
Utrecht á Hollandi, þar sem dr. Tenha-
eff hefur veitt sálfræðistofnuninni for-
stöðu. Er hann ef til vill fremsti dul-
sálarfræðingur, sem nú er uppi og hef-
ur hann um rúmlega tuttugu ára bil,
eða frá 1946 gert margvíslegar athug-
anir á skyggnigáfu manns, er heitir Ger
ard Croiset, sem líklega er einhjvW
skyggnasti maður, sem nú er uppi. Hafa
hæfileikar hans vakið feiknamikla at-
hygli ekki aðeins í Hollandi heldur og
í mörgum löndum Evrópu og í Banda-
TÍkjunum og víðar. Verður nú sagt
nokkuð gerr frá undramanni þessum,
sem kallaður hefur verið maðurinn
með radar-heilann.
Æska og uppvöxtur.
Gerard Croiset (frb: Krah-zeht) var
fæddur 10. marz 1909 í smábænum Lar-
en í Norður-Hollandi. Foreldrar hans
voru af Gyðingaættum og var faðir
hans Hyman Croiset alkunnur leikari
og upplesari, og móðir hans vann einn-
ig við leikhúsið. Bróðir hans Max, sem
er tveim árum yngri, er einni allgóð-
ur leikari, og léku þeir feðgar meiri
háttar hlutverk í leikritum Shakespe-
ares.
Ekki var samkomulag foreldranna
alltaf gott, og gerðu þau ýmist að skilja
eða hlaupa saman aftur. Var því heim-
ilislífið ótryggt, svo að hann sá varla
foreldra sína, sem hann bæði elskaði og
hataði í senn, tímum saman. Var hann
þá svo umhirðulaus, að hann fékk jafn-
vel beinkröm af næringarskorti og var
löngum sjúkur og einmana.
Þegar hann var átta ára, var honum
komið í fóstur, en þá tók lítið betra við.
Hann þótti feiminn og undarlegur og
höfðu allir hann á hornum sér. Þannig
hraktist hann frá einum til annars, var
komið í fóstur sex sinnum, en var alls
staðar barinn og hrakinn fyrir stífni
og óþekkt. Einn fósturfaðir hans setti
járnhlekk um fót hans og batt hann
við staur á gólfinu, og beið hann þess
aldrei bætur. Sem barn varð hann að
líða ótrúlegustu þjáningar og varð fyr-
ir það mannfælinn og einrænn. Ekki
bætti það um, að hann sá snemma und-
arlegar sýnir, sem hann vitanlega hafði
engan skilning á. En ef hann í ógáti
hafði orð á þessu, héldu allir að hann
væri annað hvort viti sínu fjær eða
væri að spinna upp skröksögur. Var
hann þá barinn enn þá meir. Var það
hans helzta huggun að leika sér við
börn, sem aðrir sáu ekki, eins og þegar
einmana börn á íslandi léku sér stund-
um við álfa. Þess vegna lék orð á því,
að hann væri „undarlegur" og hafði
hann af þessu minnimáttarkennd og
hugraun fram eftir öllum aldri. Hann
langaði til að vera eins og annað fólk,
svo að ekki væri alltaf verið að skamma
hann.
Vegna hins stöðuga flækings fékk
hann litla skólagöngu. Einn kennari
hans kallaði hann „snarvitlausan kjána“
vegna þess að glappazt hafði upp úr
honum, að hann gæti séð atvik, sem
gerðust langt í burtu. Skömmu seinna
varð hann þó að viðurkenna, að eitt-
hvað væri hæft í þessu. Kennarinn
hafði af persónulegum ástæðum fengið
eins dags frí hjá skólastjóranum. En
þegar hann kom aftur í skólann, sagði
Gerard litli við hann, þegar hann heils-
aði honum: „Ég veit, herra, hvers vegna
þú komst ekki i skólann til að kenna
okkur í gær. Þú fórst til að finna unga
ljóshærða konu, sem var með rauða rós
í barminum. Þú ætlar að giftast henni“.
Kennarinn féll í stafi af undrun. Hann
hafði einmitt fengið frí til að hitta unn-
ustuna, sem hann ætlaði að kvænast von
bráðar. En hún hafði fest rós í kjólinn
sinn, er hún tók á móti honum, alveg
eins og drengurinn lýsti henni. En
þetta gat hann ekki með nokkru móti
vitað.
Sérkennilegt er það um Croiset, að
það er eins og samúð hans með öðr-
um hafi örvandi áhrif á gáfur hans
Sérstaklega snerta hann að þessu leyti
atvik í lífi annarra, sem líkjast ein-
hverju, er fyrir hann sjálfan hefur kom
ið. Ávallt hefur hann t.d. haft mikla
samúð með mönnum, sem fatlaðir eru
á fæti síðan hann sjálfur þjáðist af
fótafjötri í bernsku, og á sama hátt
hafa menn veitt því athygli, að aldrei
njóta hæfileikar hans sín betur en þeg-
ar hann er beðinn að vísa á drukkn-
uð börn eða lýsa atvikum að drukkn-
un þeirra. En þegar hann var átta ára
var honum með naumindum bjargaðfrá
drukknun og hafði það djúp áhrif á
hann.
Nokkrum mánuðum seinna heyrði
hann að maðurinn, sem hafði bjargað
honum hefði dottið úr stiga og beðið
bana. „Enn hef ég ekki náð mér af
þeim áhrifum, sem þessi fregn hafði_ á
mig“, sagði hann löngu seinna. „Ég
hafði sektartilfinningu af því, að hafa
ekki getað verið til staðar til að hjálpa
honum eins og hann bjargaði mér, og
fannst mér ég hafa brugðizt honum“.
Þannig er samúð hans og tilfinningar
mikill spori á íöngun hans að leggja
sig fram öðrum til hjálpar. Umhyggja
hans fyrir munaðarlausum börnum á ef-
laust á sama hátt rætur sínar að rekja
til einstæðingsskapar hans í bernsku.
Frá hverjum hefur þú stolið peningum?
Þessa sögu sagði hann dr. Tenhaeff
árið 1947, og lýsir hún skapgerð hans
býsna vel:
„Þegar ég var tíu ára, átti ég heima í
borginni Middelburg í Zeelandfylki, ætt
borg Roosevelt-fjölskyldunnar. Dag
nokkurn langaði mig lifandis ósköp til
að fara í kvi'kmyndahús til að sjá Pola
Negri, en átti engan skilding. Mætti ég
þá á förnum vegi telpu úr mínum bekk,
sem send hafði verið í búð með ein-
hverja smáaura. Það var farið að
rökkva ,og allt í einu skrikaði telp-
unni fótur, svo að hún datt og pen-
ingarnir dreifðust um götuna. Lítill
silfurpeningur valt í áttina til mín og
steig ég ofan á hann um leið og ég fór
að hjálpa henni að tína hina saman.
Þegar hún var komin spölkorn frá mér,
tók ég upp peninginn og stakk honum
í vasa minn.
Nú hafði ég efni á að fara í Bíó næsta
dag! En þegar ég kom í anddyrið, var
mér öldungis ómögulegt að fara lengra.
Ég sneri við heim til mín og var með
peninginn í vasanum í tvo daga. Mér
fannst hann vera að brenna gat á vas-
ann. Næsta dag þegar ég kom í skól-
ann skilaði ég telpunni peningnum og
aagði henni að ég hefði fundið hann á
i>eim stað, sem hún hafði týnt honum.
Mörgum árum seinna var ég beðinn
að reyna að hjálpa veikum manni, sem
enga bót virtist fá hjá lækni sínum.
Hann hafði misst alla matarlyst, var
orðinn magur og gat ekki sofið. Eng-
inn skildi hvað að honum gekk.
Þegar ég kom inn í svefnherbergi
hans, sá ég allt í einu í huga mér mynd
af litlu telpunni í Middelburg. Þegar
íjölskyldan var farin út, spurði ég
manninn í byrstum róm: „Frá hverjum
hefur þú stolið peningum? „Manninum
varð hverft við. Hann engdist í rúminu
og kaldur sviti stóð á enni hans. Hann
l'élt að ég væri lögregluþjónn. Er ég
sagði honum, að ég væri það ekki, og
væri aðeins að reyna að hjálpa honum,
viðurkenndi hann fyrir mér, að hann
hefði stolið peningum, sem hann hefði
borgað gamalli vinkonu sinni, sem ógn-
aS hefði honum með því, að hún mundi
annars segja konunni hans frá sam-
bandi þeirra. Fleira sagði hann mér. En
það, sem hann sagði mér ekki, sagði ég
bonum; því að ég sá ýmis atvik úr lífi
hans. Ég fékk hann til að fara á fætur
og klæðast og koma með mér til manns-
ins, sem hann hafði stolið frá, og segja
bonum hið sanna. Einnig fór hann til
stúlkunnar sem hafði í hótunum við
hann, og hét hún honum því að láta
af fjárkúgun sinni. Síðan fór ég til
læknisins, sem stundaði hann og sagði
honum að ég hefði mikla ástæðu til að
halda, að sjúkdómur mannsins stafaði
af sálrænum orsökum og sendi hann
sjúklinginn til sálfræðings og varð hann
brátt albata.“
Þegar Gerard var 11 ára fór hann
aftur til móður sinnar, sem þá var skil-
in við föður hans og gift að nýju.
F.kki samdi honum við stjúpa sinn og
hljóp hann brátt að heiman. Um þrett-
án ára aldur hætti hann skólanámi og
réðst til bónda nokkurs sem matvinn-
ungur. Ekki undi hann vel lmnu par,
en þessi ár í sveitinni höfðu þó varan-
leg áhrif á hann.
Fór hann þá fyrst sem aðstoðarmað-
ur á skrifstofu þar sem hann hafði það
verkefni að leggja saman langar talna-
runur. Ekki þótti hann vera öruggur í
samlagningunni og var því brátt rek-
inn. Þá varð hann innanbúðarmaður og
þótti hafa litla hæfileika til afgreiðslu-
starfa. Var það segin saga, að hvar sem
hann var settur við afgreiðslustörf,
þurru viðskiptin. Mönnum stóð stuggur
aí þessum undarlega og eirðarlausa
unglingi. Loks komst hann þó að sem
aðstoðarmaður við nýlenduvörubúð og
tolldi þar nokkur ár.
Croiset kvænist og gerist kaupmaður.
Árið 1934, þegar hann var tuttugu
og fimm ára gamall giftist Croiset unn-
ustu sinni, sem hét Gerda ter Morsche,
dóttir trésmiðs nokkurs í bænum En-
schede og höfðu þau verið trúlofuð
nokkur ár. Ári seinna fæddist elzti son-
ur þeirra, Hyman. Átti hann þá fullt í
fangi með að sjá fyrir fjölskyldu sinni
af launum sínum og til hvattur og með
stuðningi tengdafólks síns stofnaði
hann sjálfur matvörubúð í Enschede.
En ekki blessaðist það vel. Hann gat
ekki neitað fátæku fólki um vörulán,
og þegar hann átti að fara að borga
sínar eigin skuldir, voru engir pening-
ar til, og verzlunin fór á höfuðið.
Þetta féll honum svo illa, að hann fékk
taugaáfall.
En meðan hann var í öngum sínum
út af þessu varð hann þess var, að
dulargáfur hans fóru að vaxa. Skömmu
eftir að hann hafði misst matvörubúð
sína árið 1935 hitti hann af hendingu
gamlan kunningja sinn og viðskiptavin.
Sá spurði hann, hvað að honum gengi,
og sagði Croiset honum af vandræðum
sínum. Bauð kunninginn honum að líta
inn til sín og konu sinnar um kvöldið.
Þetta þáði Croiset fegins hugar. Um
kvöldið bar ýmislegt á góma og meðal
annars sagði Croiset hjónunum eitthvað
a£ andlegri reynslu sinni, sem hann
kvaðst ekkert botna í sjálfur.
Gestgjafinn, sem var spíritisti, þóttist
fljótt sjá í hverju hæfileikar Croisets
væru fólgnir, og bauð honum að taka
þátt í tilraunafundum með sér og láta
reyna sig sem trancemiðil. Croiset þekkt
ist þetta í fyrstu, en féll það ekki alls
kostar og gekk fljótt úr þessum félags-
skap. Taldi hann, að ýmisleg fyrir-
brigði sem spíritistar héldu stafa frá
framliðnum mönnum, mætti skýra öðru-
vísi og vildi ekki eiga hlut að neinu,
sem hann óttaðist að kynni að vera
blekking.
Sumarkvöld eitt skömmu seinna
heimsótti Croiset ásamt konu sinni úr-
smið að nafni Henk de Maar. Af hend-
ingu fór Croiset að handleika mæli-
kvarða, sem lá þar á borðinu, og sá
hann þá þegar ljóslifandi í huga sér
ýmis atvik frá æskuárum De Maars. Til
dæmis fór hann að segja frá bílslysi,
sem hann sæi, lýsti umhverfi og að-
stæðum og mælti: „og þarna liggur
mannslíkami á veginum.“ De Maar
hlustaði á þetta furðu lostinn og hróp-
aði: „Allt er þetta hárrétt, sem þú seg-
ir Sérðu oft svona sýnir?
„Mjög oft,“ svaraði Croiset.
„Þá hlýtur þú að vera skyggn,“ svar-
aði De Maar.
Þannig byrjaði þetta.
„Þannig byrjaði þetta,“ sagði Croiset
iöngu seinna. Smám saman fór orðróm-
urinn um hann að berast út á meðal
manna. Fólk sem statt var í ýmiss kon-
ar vanda, sótti til hans alls konar ráð-
leggingar og upplýsingar, og hann
fékk um annað að hugsa en endalok
matvörubúðar sinnar. Systir hans sem
gift var verzlunarstjóra, hélt að hann
væri af göflum genginn að láta sér til
hugar koma, að hann væri gæddur ó-
venjulegum sálrænum hæfileikum, en
sjálfstraust hans óx með vaxandi æf-
ingu.
Faðir Croisets hafði dáið af hjartabil-
Framhald á bls. 13.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
30. júní 1968