Lesbók Morgunblaðsins - 30.06.1968, Blaðsíða 8

Friðrik Sigurbjörnsson: FYRRI CREIN
FVRSTI DAGUR STRÍE3SIIMS
í EVRÓPU
Athenia að sökkva undan írlandsströndum. Mvndin var tekin frá einu björgunarskipanna,
narska skipinu „Knut Nelson.
Salome NageL
Mánudaginn 4. september
1939 var gefið út fjögra síðna
aukablað af Morgunblaðinu, en
eins og allir vita kemur Morg-
unblaðið ekki út á mánudögum
en í þetta sinn gerðust svo vof-
eiflegir atburðir í heiminum að
annað kom ekki til mála, en að
gefa út aukablað. Yfirskriftin
á forsíðu var prentuð með risa
stórri fyrirsögn svohljóðandi:
ÞAÐ ER STRÍÐ
Þetta var ógnvekjandi fyrir-
sögn, og svo sannarlega átti
hún eftir að leiða í ljós hræði-
legri atburði fyrir allt mann-
kyn, en það hafði nokkurn tím-
ann órað fyrir.
Dagarnir á undan heims-
styrjöldinni síðari voru slæmir
dagar. Alls staðar á byggðu
bóli vonuðu menn í lengstu
lög, að vandræðum yrði
afstýrt, en það varð eins
og fyrri daginn, að heims-
ins ógæfu varð allt að vopni.
Allt hafði verið reynt, en
árangurslaust. Mr. Neville
Chamberlain, hinn regnhlífar-
prýddi forsætisráðherra Breta
flaug oft yfir Sundið til friðar-
umleitana, en allt kom fyrir
ekki. Það getur stundum verið
erfitt á að ósi að stemma.
Þrátt fyrir Saar, þrátt fyrir
Rínarlönd og Sudetahéröðin,
endurheimt Austurríkis í Stór-
Þýzkaland, varð allt til einsk-
is og „Pólsku göngin“ svököll-
uðu, urðu upphaf nýrrar stór
styrjaldar í Evrópu, sem smátt
og smátt breiddist út um þenna
litla hnött okkar, og varð að
einu allsherjar alheimsbáli, svo
að hrikti í innviðunum.
Andrúmsloftið í Evrópu var
þrungið spennu. Adolf Hitler
setti fram sína 16 punkta varð
andi pólsku göngin, en þeir
voru lesnir upp í þýzka útvarp
ið að kvöldi 31. ágúst. í þeim
voru skefjalausar kröfur, en
við þeim var ekki hægt að
verða. „Séntilmennska“ Breta
meinaði þeim að hætta við að
ábyrgjast landamæri Pállands.
Nærri 30 ár eru nú liðin, síð-
an þessir atburðir gerðust. Sum
ir muna þá betur en aðrir, en
mér finnst ekki úr vegi, á tím-
um, þegar styrjöld enn geysar,
að rifja þá upp. Rifja upp
fyrsta styrjaldardaginn árið
1939, þegar lýðum varð full-
ljóst, að hjá styrjöld yrði ekki
framar komizt.
1. september 1939
Nú er það svo, að ekki eru
menn á eitt sáttir, hvenær telja
eigi, að styrjöldin hæfist. Við
hér á íslandi, erum vön að
telja þann dag frá því að Bret-
ar sögðu Þjóðverjum stríð á
hendur hinn 3. september, en
þeir í Þýzkalandi telja daginn
vera 1. september, daginn, þeg-
ar þýzkar hersveitir réðust inn
í Pólland, og mun það sönnu
nær. Það er dagurinn, sem Ad-
olf Hitler, ríkisleiðtogi Þjóð-
verja, hélt hina frægu ræðu í
Ríkisþinginu þýzka, sem þá var
háð í Kroll-óperunni í Berlín,
og sagði þessi fleygu orð: „Frá
því í morgun höfum við skotið
til baka“
Fyrsta loftvarnarmerkið.
Fyrir Bretum var það þó
fyrst og fremst stríðsyfirlýsing
in, sem markaði tíma-
mörk s'tríðsins, enda leið
ekki nema hálftími frá henni,
þar til fyrsta loftvarnar-
merkið var gefið í London.
Sírennurnar gullu. Allt fólk
var kallað niður í loft-
varnarbyrgin.
Fólkið trúði þessu tæplega,
en samt sem áður hlýddi það
kalli sirennunnar og gekk
skipulega, en brosandi til loft-
varnarbyrgjanna. Allt lið, sem
tiltækt var, gekk til starfa, setti
upp stálhjálma og gasgrímur.
Eftir fáar mínútur var merki
gefið um, að hættan væri liðin
hjá, og Flugmálaráðuneytið til-
kynnti, að ástæðan til þessa
fyrsta loftvarnamerkis stríðsins
hefði verið sú, að óþekkt flug-
vél hefði sést á flugi yfir Erma
sundi og nálgast suðurströnd
Englands. Meira þurfti þá ekki
til, en London átti svo sannar-
lega eftir að hljóta grimmileg
örlög af völdum þúsunda
þýzkra flugvéla, þegar á leið.
Atheniu sökkt.
En það varð ekki bara Lond-
on, sem fékk að finna fyrir
stríðinu á þessum fyrsta degi.
Sunnudagsnóttina 3. september,
fyrstu nótt stríðsins var
brezka hafskipið Athenia, eign
Cunards skipafélagsins, skotið
í kaf af þýzkum kafbát, 200 míl
um frá írlandsströndum, eigin-
lega á sama stað og Lusitaniu
var sökkt árið 1917. Skipið var
á leið frá Glasgow vestur um
haf með 1800 farþega, eftir því,
sem Morgunblaðið segir 4. sept
ember. í brezkri heimild, er at-
burði þessum lýzt á þann veg,
að Athenia hafi verið á leið
frá Belfast til Montreal með
1400 farþega innanborðs, sem
sátu í setustofunum, töluðu um
stríðið, sem svo skyndilega
hafði skollið á, og hlökkuðu til
endurfundanna við ættingja og
vini handan hafsins. Meðal far
þeganna voru nokkur hundruð
Ameríkumanna, sem höfðu ver
ið á ferðalagi í London og Par-
ís, einnig nokkrir flóttamenn
frá meginlandi Evrópu, sem
voru að flýja óskapnaðinn í
Evrópu og leituðu til nýja
heimsins sér til öryggis og frið
ar, sem þeir fundu ekki á meg-
inlandinu.
Skyndilega var friðurinn úti.
Það var klukkan 7.45 um morg-
uninn. Skipið hristist stafna á
milli. Sumir gerðu sér alls ekki
strax ljósa grein fyrir því, sem
hafði gerzt, en allt um það fór
hver farþegi að sínum björgun
arbát, æðrulaust, og heyrðu þá
jafnframt frá skipshöfninni, að
þýzkur kafbátur hefði grandað
skipinu með tundurskeyti,
sennilega því fyrsta, sem af var
hleypt í þessari stórstyrjöld.
Til björgunar varð, eftir að
skipið hafði sent út SOS —
merkið, norska flutningaskipið,
Knute Nelson.
Klukkan 10 um morguninn
sökk Athenia loks í hafið. Eftir
að þeir, sem eftir lifðu komust
í land, báru þeir mikið lof á
alla áhöfnina fyrir stillingu.
Þjóðverjar báru það út, að
það hlyti að hafa verið brezk
ur kafbátur, sem hefði skotið
tundurskeyti að skipinu, en
brátt varð það samt lýðum
ljóst, að það var þýzkur kaf-
bátur, sem óhappinu olli.
Eins og vindill að Iögun.
Tékkneskur flóttadrengur
lýsti því á þessa leið, þegar
hann sá kafbátinn koma upp á
yfirborðið skammt fra skipinu:
„Allt í einu sá ég öldugang ná
lægt skipinu og svartur hlutur,
líkastur vindli að lögun, reis
upp úr djúpinu og stefndi í átt
til okkar. Svo varð geysileg
sprenging, og ég sá menn í
stjórnturninum eiga við fall-
byssu og skjóta að skipinu"
Ég er gamall hermaður.
Claude Barrier, herbergis-
þjónn á skipinu, sagði frá því,
að hann hefði verið að aðstoða
þjónana í eldhúsinu, þegar
skyndileg sprenging kvað við
„Ljósin hurfu, og skipið hrist
ist stafna á milli. Ég er gamall
hermaður, og ég fann strax
lyktina. Það getur ekki verið“
hugsaði ég með sjálfum mér,
en stýrimaðurinn sagði strax:
„Svínin þau arna hafa hitt okk
ur.“ Síðan byrjaði skipið að
hallast. Við hlupum um gang-
ana til að aðvara farþega okk-
ar, og síðan hlupum við upp á
dekk, og sáum um leið kafbáta-
kíki hverfa í djúpið.“ Björgun
arskipin urðu mörg að lokum,
fyrir utan Knute Nelson, norska
skipið, t.d. þrír brezkir tundur-
spillar, sænska skipið „Suður-
krossinn“ og ameríska gufu-
skipið „City of Flint“. í hinni
opinberu skyrslu um þetta
hræðilega fyrsta sjóslys styrj-
aldarinnar, var sagt, að um
borð í Atheniu hefðu verið 1418
menn, þar af 300 Amerikanar,
og af farþegunum öllum létu
lífið 128 manns.
Leiffarar Morgunblaffsins.
Víkjum svo stundarkorn aft
ur til Morgunblaðsins á þess-
um vöndu dögum, hlustum að-
eins á, hvernig það brást við
þessum hræðilegu atburðum.
I leiðara blaðsins hinn 1.
september standa þessi orð:
„í dag er verið að flytja fólk
í stórum stíl frá París og Lond-
on. Þau fyrirmæli hafa verið
gefin almenningi í París að all-
ir eigi að fara úr borginni, sem
með nokkru móti geti farið það
an. Flytja á öll börn úr Lond-
on þessa daga, bæði ung börn
innan 5 ára og skólabörn. Er
búist við að þessi barnaflutn-
ingur nái til einnar milljónar
barna“.
Álfan aff fara í bál.
Síðan segir í sama leiðara:
„Um það leyti, sem blaðið fór
í prentun í gærkvöldi, varð
ekki annað séð, en álfan væri
að fara í bál“
Fyrr í leiðaranum standa
þessi merkilegu orð:
„Merkur þýzkur hermálasér-
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
30. júní 1968