Lesbók Morgunblaðsins - 08.09.1968, Blaðsíða 11

Dómkirkjan 1840
,,ísl°ndingar hafa endur fyrir löngu
lagt ívo drjúgan skerf af mörkum til
varðveizlu og skýringar sögu vorrar og
vorrar dönsku tungu, að vér ættum einn-
ig að gera það, sem oss er unnt, til
fræðslu núlifandi og óborinna kyn-
slóða á íslandi."
Ákveðið er, að Landsbókasaifn ís-
lands minnist með sérstökum hætti
.Rafns og stuðnings hans við safnið, og
verður síðar frá 'því skýrt í þessu yfir-
liti.
Þess er ekki kostur að rekja nákvæm-
lega sogu safnsins þau ór, er það var
á dómkirkjuloftinu. Stiftsyfirvöldin og
sérstök stjórnarnefnd höifðu umsjón alla
með eafninu, og gat þá vitaskuld oltið
á ýmsu. Svo vel vildi tii að stiftamt-
maður sá, sem hér var, þegar safnið
hóif gcngu sína, Peder Fieldsted Hoppe,
lagði sérstaka rækt við safnið, samdi
t.d. Registr yfir íslands Stiftisbókasafn,
er gefið var út á kostna'ð Bókmennta-
félagsins í Kaupmannalhöfn 1828.
Þótt gert hafi verið þegar árið 1826
ráð fyrir sérstökum bókaverði, rættist
ekki úr um ráðningu hans fyrr en seint
á árinu 1848, <er Jón Árnason tók við
tókavarðarstarfinu. Fyrsta verk hans
var að flytja bækur safnsins ofan úr
Lærða skólanum, þar sem þeim hafði
verið komið fyrir um stundarsakir, og
raða þeim upp á dómkirkjuloftinu, enn-
fremur að semja skrá um bækur og síð-
ar handrit safnsins. Þótt Jón lyki skránni
á tils.-ttum tíma, fór svo, að einungis
hluti hennar var prentaður og það ekki
fyrr en 1874, en það var skrá „yfir
íslenzkar bækur og handrit í Stiftis-
tókat'i’fninu". Jón vann safninu, meðan
kraftar entust, allt fram til 1887. Laun
hans voru lengstum mjög lítil eða eins
og Jón Jaeobsson kemst að orði um þau
á fyrstu árum Jónis við safnið: ekki ein-
ungis smánarlaun, heldur einnig reyt-
ingslaun. En ætlazt var til, að bóka-
vörðuiinn tæki laun sín af því fé, sem
fengist fyrir útlán bóka og galzt oft
mjög illa.
Nokkru áður en Jón réðst að safn-
inu, var lagður grundvöllur að hand-
ritasa ni þess með kaupum á handritum
Steingríms biskups Jónssonar að hon-
um látnum 1846. Merkustu handrit, er
safnið eignaðist í tíð Jóns Árnasonar,
voru Lins vegar hið mikla handrita-
safn Jóns Sigurðssonar, er landssjóSur
festi kaup á, en afhent var að Jóni látn-
u.m
Landssjóður keypti einnig bækur Jóns
SigurSssonar, og gengu þær jafnframt
til safnsins.
Á þúsund ára afmæli íslandsbyggð-
ar 1874 voru Landsbókasafni eða Stift-
isbókasafni, eins og það var þá enn
kallað, gefnar margar ágætar bókagjaf-
ir. Jón Árnason tók saman skýrslu um
þær og lét prenta á 88 blaðsíðum þjóð-
hátíðarárið.
Þegar fjárveitingavaldið fluttist inn
í landið samkvæmt stjórnarskránni 1874,
var tekið að veita safninu reglulega
styrk af opinberu fé, en fram til þessa
hafið safnið einkum fleytt sér á bóka-
og fégjöfum einstakra manna og stofn-
ana, innlendra og erlendra. Munaði mest
um fastasjóð þann, er stofnaður var 1830
f/rir atbeina Rafns, en sá sjóður er
raunar enn til við safnið, þótt hann
hafi bar lengi engu hlutverki gegnt.
Þegar mikið lá við, lögðu yfirvöldin
safninu til fé, og svo var t.a.m. um kaup-
in á handritasafni Steingríms biskups,
ei áður er getið.
Annar merkur áfangi, er náð var í
bókavarðartíð Jóns Árnasonar, var
„bygging á húsi handa alþingi og söfn-
um h'ndsins", eins og komizt var að
orði í uppástungu til þingsályktunar
1879, en smíði Alþingishússins lauk 1881.
Bækur safnsins voru fluttar í hið nýja
hús um sumarið og höfðu þá verið tvö
ár í bókhlöðu Lærða skólans vegna við-
gerðar á dómkirkj.unni. Reyndist mikið
verk að raða bókunum í Allþingishús-
inu, og hjálpuðu þeir Magnús yfirdóm-
ari Stephensen og Halldór Kr. Frið-
riksson yfirkennari Jóni Árnasyni við
bað hrustið 1881 og um veturinn eftir.
Halldór hafði þá verið í stjórnarnefnd
safnsans frá 1848 og sat í henni allt
til árisins 1902, siðustu 24 árin sem for-
maður. Er ljóst, að hann hefur á langri
ævi unnið geysimikið verk í þágu safns-
ins.
Skömmu áður en Jón Árnason lét af
starfi sínu við Landsbókasafnið, voru í
desember 1886 sett lög um prentsmiðjur,
þar í.am sagði m.a., að allar prentsmiðj-
ur hér á landi skyldu lláta Landsbóka-
safniru ókeypis í té tvö eintök af
hverju því, er prentað væri. En áður
hafði íandsprentsmiðjunni verið gert að
skila safninu einu eintaki. Lagaákvæð-
in um prentskil hafa síðan verið endur-
skoðuð nokkrum sinnum og síðast ræki-
lega 1949.
Hallgrímur Melsteð tók við bóka-
varðcirstarfinu af Jóni Árnasyni haust-
ið 1807, en hafði þá „um nokkur ár
starfað í þjónustu bókasafnsins, sum-
part launalauist, sumpart fyrir litla þókn-
un“, eins og segir í bréfi stjórnarnefnd-
ar safnsins til landshöfðingja 24. sept.
1887.
Pálmi Pálsson kom að safninu fyrst
sumarið 1887 og vann við það fram til
1895, en sat síðar lengi í stjórnarnefnd
þess.
Við starfi Pálma tók 1895 Jón Jacobs-
son, er síðar varð landsbókavörður að
Hallgrími Melsteð látnum haustið 1906.
Safnið efldist mjög í tíð Hallgríms, t.a.m.
var bókaeign þess við lát hans orðin
69 þúsund bindi, en Jón Árnason áætl-
aði hr.na um 20 þúsund 1883. Safninu
bættist og á þessu skeiði fjöldi hand-
rita og þeirra merkust handritasöfn
Hins íslenzka bókmenntafélags, er keypt
vcru til'safnsina 1901.
Hallgrímur hóf útgáfu ritaukaskrár ár-
ið 1888 (um árið 1887), og hélzt útgáfa
hennar samfleytt úr því. Þótt unnið
væri með nokkrum hætti að spjald-
skrárgerð síðustu ár 19. aldar, var
henni ekki komið í fast honf fyrr en
um r.ldamótin, er Jóni Ólafssyni var
falin ílokkun og skrásetning bóka og
blaði aafnsins eftir tugakerfi því, sem
kennt er við bandaríska bókavörðinn
Melvil Dewey.
Þ?g;;r kom fram undir aldamót, var
orðið æðiþröngt um bækur og handrit
LandsLÓkasaíns í Alþingishúsinu, svo
að mönnum varð ljóst, að eitthvað yrði
til bragðs að taka. Vildi þá svo vel til,
að Brnedikt Sveinsson bar á auka-
þingi 1894 fram eftirfarandi tillögu til
þingsályktunar: „Neðri deild alþingis
ályktar að skipa nefnd til að íihuga og
gcra ’illögur um það, á hvern háttþjóð
cg þing skuli minnast þess árið 1895,
að hið endurreista allþingi íslendinga þá
er orðið 50 ára gamalt.“ Nefnd sú, er
skipuð var, bar á sama þingi fram
þingsélyktunartillögu um, að reisa
stórl ýsi úr steini fyrir söfn landsins
og fleira, eftir því sem alþingi 1895
nákvæmar ákveður." Á þvi þingi (1895)
var s’ðan samþykkt í báðum deildum
svohljóðandi tillaga: „Neðri (efri) deild
alþingis ályktar, að reisa skuli bygg-
ingu úr steini fyrir æðri menntastofnan-
ir lar dsins og söfn Iþess í minningu 50
ára afmælis alþingis."
Mér er dálítil raun að því að sjá, að
hann afabróðir minn, Þórhallur Bj arnar-
con, j.á nýorðinn lektor prestaskólans,
snerist öndverður gegn þessari tillögu,
honum líklega verið ofar í huga þá
stundina þarfir kirkjunnar og landbún-
aðarins
Ég mun nú láta Jón Jacobsson lýsa
framvindu þessa máls, en hann var á
þessu tímabili, sem fyrr segir, bóka-
vörður í Landsbókasafni og sat jafn-
framc á þingi, fyrst 1892-99 og síðar
1903-07. Jón segir svo í aldarsögu safns-
ins á 192. bls:
„Le.ð nú svo og beið þar til eftir lát
prófessors Fiske 1904, er hin mikla dán-
argjö' hans til safnsins, um tvö þúsund
bindi, kom hingað. Voru þrengslin þá
orðin svo gífurleg í safninu, að ekkert
viðlit var að taka nokkuð af bókunum
upp til innritunar, innbindingar, röðun-
ar og uppsetningar, heldur var sá einn
kostur nauðugur að hlaða bókakössun-
mu óopnuðum hér og þar á gólfinu í
bókhlöðunni, þar sem auðir blettir voru
eftir, og þar máttu þeir hírast á fjórða
ár, þar til er safnið fluttist búferlum úr
Alþin; ishúsinu. Hér var því komið í
sannarlegt óefni, en sú var bót í máli,
að nú höfðum vér með stjórnarskrár-
breytingunni 3. októberdag 1903 feng-
ið innlenda ráðherra, búsettan í Reyikja-
vík, sem með -eigin augum gat sannfærzt
og g .r.gið úr Skugga um ástandið í þessu
sem öðru, eins og það var, enda varð
Hannes Hafstein ráðherra einkarvel við
þessu máli, — svo vel og hyggilega, a#
það er mikið efamál, hvort nokkrum
öðrum hefði tekizt að ráða svo fljótt og
vel ftc.m úr þessum vanda sem honum.
Honum var jafnkunnugt sem oss hinum,
sem þá áttu sæti á þingi, hvilík heljar
grýla bókasafnshúsið var í augum ým-
issa sparnaðarmanna á þinginu bæði
lærðra og leikra, sem óttuðust auðn í
landssjóði, ef farið væri að eyða fé í
hundruðum þúsunda í svo „óarðbært"
fyrirtæki sem húsaskjól fyrir bókmennt-
ir, vísindi og listir. En þá datt skáld-
inu og ráðherranum það snjallræði í
hug cð yrkja í eyðurnar og framleiða
á pappírnum peninga handa húsinu úr
lóðum þeim, er landssjóður átti í (og í
grennd við) Reykjavík, eða eins og
hann sjálfur komst að orði á þinginu,
, að breyta fasteign í aðra fasteign", og
þess vegna lagði hann fyrir aliþingi
„Frumvarp til laga um stofnun bygg-
ingarsjóðs og bygging opinberra bygg-
inga“ í 6 greinum. Aðalinnihald frum-
varpsins var, að stofna skyldi sjóð af
and/i’ði Arnarhólsjarðarinnar, seldrar
Klapparlóðar og Örfiriseyjar, er nefnd-
ist bj ggingarsjóður íslands. Landsbanki
íslands skyldi greiða 7500 kr. á ári til
sjóðsins, og veita mætti sjóðnum lán úr
viðlagasjóði, eftir Iþví sem þörf krefði.
Að siðustu var í 6 gr. frumvarpsins
stjóri.inni veitt heimild til, „1. að láta
reisa bókasafnsbygging úr steini eða
steynsteypu. Hún skal vera þannig byggð
að auka megi við hana síðar eftir þörf-
um, en í bráð skal hún rúma Lands-
bókasafnið og Landsskjalasafnið eins
og þau eru nú ásamt viðauka þeim, er
ætla má, að þau £ái næstu 50-60 ár.
Skal haga svo til, að fyrst um sinn
geti orðið geymd þar einnig hin önnur
söfn Jandsins, eftir því sem rúm leyfir.
Til byggingar þessarar má verja allt að
160 þúsund krónum."
Ho.nsteinn var lagður að hinu nýja
húsi 23. september 1906, á ártíðardegi
Snorra Sturlusonar. Sungið var kvæði
eftir Þorstein Erlingsson, og Hannes
Hafstein flutti ræðu, þar sem hann
lagði einkum út af orðunum: Mennt er
máttur, en þau höfðu verið höggvin í
grunnrteininn. f hinu fagra kvæði Þor-
steins, er 'hét Höllin nýja, er m.a. þetta
erindi
Og þar áttu vísindin veglegan stað
og vist þeirra synir og dætur,
og skláldið var hjartfólgið, hvort sem
það kvað
um hríð eða vordraumanætur.
Þar kvikaði lífæðin kvöld og dag,
og klukkan var barnanna hjartaslag.
Danskur húsameistari, Magdahl Niel-
sen teiknaði húsið, en trésmíðafélagið
Völur.dur tók að sér smíði þess, bæði
stein- og trésmíði. Verkið sóttist vel, og
hóf I andsbókasafnið starfsemi sína þar
seint í marzmánuði 1909. Jón Jacobsson
landsbókavörður bauð um 150 manns
að skoða húsið og lýsti því allvand-
lega fyrir gestum. í lok ræðu sinnar
sagði hann m.a.: „Svo opna ég þá þenna
lestrarsal og þetta safn — hér á Arnar-
hólstújii, vöggustöðvum hins íslenzka
þjóðernis — opna það til fullra afnota
fyrir almenning með þeirri innilegu
ósk og von, að það nái þeim tilgangi
að verða gróðrarstöð vísindalegrar og
alþýðlegrar þfekkingar á þessu landi og
að hér megi jafnan þróast sú gleðin,
sem tslja má hreinasta allra lífsins un-
aðsseæda — þekkingarinnar og skynj-
unarinnar gleði.“
Af cðrum merkum áföngum í lands-
bókavarðartíð Jóns má nefna, að sam-
þykkt voru á alþingi 1907 lög um stjórn
Landsbókasafnsins , en samkvæmt þeim
voru ákvæðin um stjórnarnefnd safns-
ias frá 1826 felld úr gildi, og skyldi
landfltókavörður nú einn stýra safninu
og hcyra beint undir stjórnarráðið. f
lögunum, er öðluðust gildi 1. janúar
1908, er gert ráð fyrir tveimur aðstoðar-
bókavörðum, og var það þegar til mik-
illa bóta. Á sama Iþing bar Jón Jacobs-
son fram frumvarp til laga um breyting
á lögum um prentsmiðjur frá 1886. Náði
frumvarpið fram að ganga, og var þar
bætt um ýmis ákvæði hinna eldri laga.
8. september 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H