Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.1969, Side 7

Þegar
Þórbergur
var myrtur
Frásögn í gamansömum tón
Eftir Magnús T. Jónsson
alltaf hæ.gt að fá skemmtun, ef
leitað er eftir.
Og svo voru það borgar-
stjórnarkosningarnar 1945—
1946, þegar Bjarni Benedikts-
son stöðvaði sigurgöngu komm-
únismans á íslandi. Ég man
ekki eftir svo rökfastri og
snjallri kosningabaráttu, ég
bar traust til Bjarna áður, en
dái hann síðan. Ég gerði það,
sem ég gat, og það gerðu líka
hinir Óðinshanarnir. Ég náði í
orð, sem féllu í seinni sellunni.
Þau setti ég fram í gæsálöpp-
um í grein í Morgunblaðinu til
þess að kommúnistar sæju, að
öryggiskerfi þeirra læki. Þetta
truflar einræðisflokka, enda
voru tveggj a daga réttarhöld
í flokknum. Þeir báru á sak-
lausan sellufélaga, að hann
hefði kjaftað. Hann reiddist og
fór með tíu atkvæði.
Bjarni Benediktsson var
röggsamur og réttlátur borgar-
stjóri, sem Reykjavík á mikið
að þakka. Hann ákvað bæjar-
rekstur strætisvagna og stofn-
un bæjarútgerðar, þó hann
vissi um mikla mótspyrnu við
hvorttveggja. Það er gleðilegt
að vinna undir stjórn álíkra
manna, sem vinna að bættum
hag fjöldans. Það verður sein
legt verk að má nafn Bjarna
Benediktssonar út úr sögu
þessa tímabils, bæði sem stjórn
málamanns og borgarstjóra, svo
'djúp spor ihefir hann markað.
Þegar 'Héðinn klauf Alþýðu-
flokkinií var ekki annað fært
fyrir Stefánn Jóhann, en að
taka verkamannabústaðina af
honum, þeir voru það sterkt
afl. Ég var á aðalfundinum og
hefði ekki þurft að segja nema
fá orð til að Héðinn beygði sig
fyrir lögunum, því hann var
lýðræðissinni. En mér fannst
það ekki mitt verk, og komm-
únistarnir ærðu hann með öskr
um og hávaða. Þjóðviljinn hellti
á eftir svívirðingum yfir Stef-
án og kallaði hann öllum il'lum
nöfnum. en enginn tók svari
hans. Mér fannst ‘þetta ekki
sammála honum og _bar því að
taka svari hans. Ég skrifaði
grein sem félagsmaður og
flokksmaður og fékk hana
birta í Morgunblaðinu, þar sem
ég sagði, að Stefán ætti þakk-
ir skilið fyrir það, sem hann
hafði gert. Kommúnistar hót-
uðu að berja mig. En svo skrif
aði Bjarni Benediktsson ágæta
grein í Morgunblaðið, og þá
sögðu kommúnistarnir að pró-
fessorinn skrifaði, en Hannes
héldi um pennaskaftið.
Árið 1946 var stríðsgróðinn
að sjatna og ævintýramennirn-
ir að komast í þrot. Þá fóru
kommúnistarnir á milli þeirra
og buðu, að þeir skyldu losa
þá við skuldirnar með gengis-
'lækkun, en sjálfir yrðu þeir að
látast vera á móti. Síðan hefir
skriðan haldið áfram að falla,
og óprútnir menn stanzlaust
stolið frá hrekklausum mönn-
um, sem treystu þjóðfélaginu,
jafnvel var stolið frá dauðum
mönnum. Og enn heldur skrið-
an áfram, það á að gjöreyða
þjóðfélaginu innan frá. Komm-
únistar vinna á ýmsan hátt.
Síðasta aðvörun sem barst
frá Magnúsi heitnum Sigurðs-
syni bankastjóra var um það,
að fella ekki krónuna. Hann
vissi hve öruggt gengi er nauð-
isynlegt fyrir öryggi þjóðfé-
lagsins. Ég dáðist að seiglu
Stefáns Jóhanns, sem varðist
opinberri gengislækkun til 1950
þá gat hann ekki meir, Og hon
um hefði ekki tekizt þessi frest
ur hefði ekki Bjarni Benedikts
son stutt hann drengilega, svo
hörð var ásóknin.
Svo gerðu kommúnistar inn-
rás í Sjálfstæðishúsið á Varðar
fund, ætluðu að stofna til ó-
eirða. Þá sá ég bezt hve mik-
ill stjórnandi Ólafur Thors var,
jafn skapstór maður. Hann stóð
á ræðupallinum, náhvítur af
æsingi, og bað menn að vera
rólega, en Bjarni Benediktsson
stóð þar hjá honum og glotti.
Fyrir framan pallinn var hóp-
ur, og Sveinbjörn sonur minn
fremstur. Ég gekk fram í sal-
inn til að aðgæta árásarmenn-
ina og þekkti marga. Einn helj
ar beljaki utan af landi kom
æðandi fram salinn með stól og
æt'laði að berjast, en ég klapp
aði á öxlina á honum og sagði,
að hann Ólafur hefði beðið
menn að vera rólega. Hann
sneri þá óðar við og sagði
kjökrandi: „En að hann Ólaf-
ur skuli gera þetta. Eftir
fundinn sagði ég við kommún-
ista, að nú væru þeir búnir að
tapa.
En svo brutust kommúnistar
til valda í Kron 1947, og hafa
nýtt það sem flokksfyrirtæki
síðan. Verðið er jafnhátt og
hjá kaupmönnum engin arður
til félagsmanna síðan, og litlir
skattar greiddir. Það er þjóð-
nýting kommúnista. Ég mætti
á aðalfundi í lávarðadeildinni,
þar fjölmenntu fyrirmenn Fram
sóknar og aðrir. Ég notaði
tækifærið til að skemmta mér
og var il'Iyrtur. Margir urðu
reiðir, andlitið á Hermanni varð
eins og mörg þverstrik, en Jón
as frá Hriflu skellihló.
Og svo var það 30. marz
1949. Daginn áður vissi ég 'hvað
til stóð hjá kommúnistum: þeir
ætluðu að storma í Alþingishús
ið og meiða eða drepa þrjá
þingmenn, þá Bjarna, Stefán
og Jónas frá Hriflu. Frá 1947
voru búnir að vera hér 25
njósnarar erlendra kommún-
ista, einn talaði íslenzku. Ég
bað þrjá drengina mína að
fara niðureftir, bjóst þó við
að sjá þá aftur meidda. En það
varð að hafa það, þjóðfélagið
var í hættu.
Það mátti segja, að það væri
snilldar stjórn á lögreglunni.
Að viisu voru hátalararnir í ein
hverju ó'lagi, en lögreglustjóri
hafði falið flokk 60 verka-
manna inni í þinghúsinu, og
þegar kommúnistar voru að
hefja áhlaupið kom þessi hóp-
ur þjótandi út. Þetta kom
kommúnistum á óvart, héldu að
þeir væru fleiri og bikuðu,
svo lögreglunni gafst tækifæri
til að beita gasinu. Það var
ljótur svipur á rússneska sendi
herranum, er hann gekk upp
Túngötuna og leit um öxrl.
Ég dáðist að stjórnvisku ól-
afs Thórs 1952, er hann út-
víkkaði landhelgina og fékk
friðaða firði og flóa. Hann tók
ekki of mikið í byrjun, en skap
aði öruggan grundvöll fyrir frek
ari útfærslu. Með forustuhæfi-
leikum sínum sannaði hann það
að við erum réttarríki, sem
taka verður ti'llit til.
Og svo var ég rekinn úr
fulltrúaráði Sjálfstæðisflokks
ins 1959, er Birgir Kjaran tók
þar við stjórn, áður hafði ég
verið neyddur til að fara úr
Framh. á bls. 13
Mánudaginn 4. apríl 1966,
kom tilkynning með kvöldfrétt-
um í útvarpinu: Þórbergur
Þórðaron rithöfundur er beð-
inn að hringja í síma heim til
sín, ef hann er á lífi mundu
flestir bæta við þetta óvænta
ákall. Nokkru seinna í útvarp-
inu: Lögregla og skátar leita
um alla borgina að Þórbergi,
sem gekk burt frá heimili sínu
kl. 11 f.m.. Hann hefur ekki
ennþá látið vita um sig. Þá
vissu það allir — öll þjóðin,
sem undantekningarlaust hafði
elskað þennan ástmög sinn í
áratugi, sem hafði lyft íslenzkri
frásagnarlist og orðsnilld upp
í æðsta veldi, enginn fann hon-
um það til, þó hans stjórnmála-
skoðanir væru fjarstæðu-
kenndar. Gröndal hafði ekkert
Vit á pólitík, Matthías ekki
heldur. Skáld svífa í andanum
ofar skýjum og skynja ekki
baráttu um brauð og völd.
Þjóðin öll var harmi lostin
við þessa váfrétt, sem allir
tóku, sem náfregn. Karlmenn
sátu hnípnir, en konur féllu
í grát, eiginmenn og unnustar
skiftu sér ekkert af þeim. þeir
áttu nóg með sjálfa sig að verj-
ast tárum.
Enginn borgarbúi, sem var
kominn til vits og aldurs, hafði
látið sér koma í hug að Þór-
bergur væri dauðlegur maður.
Það hafði gengið svo til í ára-
tugi, að hann hafði ekki sézt
á götum borgarinnar tímum
saman. Þá vissu allir að hann
var annaðhvort í boði hjá vin-
um sínum austur í Kína eða
Moskvu, eða hann lokaði sig
inni á Hringbraut 45 og var að
semja ódauðlegt skáldverk eða
sagnrit, eins og Árna Þórarins-
son, sem um aldur og ævi mun
lýsa upp fyrrihluta tuttugustu
aldar eins og sól, sem ekki
gengur til viðar. En þegar var
búið að setja bókina og hann
var viss um að ekki leyndist
í henni prentvilla eða ósmekk-
leg setning, sást hann á ný á
strætum borgarinnar, með flax-
andi rauða faxið, sem ævinlega
var þó vel snyrt af Sigurjóni
rakara, sem vart á sinn jafn-
ingja í handfimi og skemmti-
legum samræðum á meðan á
verki stendur. Broshýrt andlit
iÞórbergs, laðaði vegfarendur
,til samræðna á götuhornum. Þá
Isást hann löngum berja stafn-
iim ofan í gangstéttarhellur til
áherzlu sínum áhugamálum. Öll
um fannst þetta myndi verða
'svona ævinlega og um alla
'framtíð. Þó Þórbergur dragi
■sig inn í skel tímum saman eða
færi í langferðalög, kom hann
aftur á götur borgarinnar eins
og bjartur sumardagur eftir
■langan vetur.
En nú var hann dáinn, eftir
líkum að dæma. Aldrei myndi
'hann sjást á götum Reykjavík-
ur eins og alskínandi röðull
hvernig sem veður er. fslenzka
þjóðin var búin að misisa einn
sinn kærasta son og Margrét
var orðin ekkja, hún hafði nú
lokið sínu hl-utverki. Hún hafði
allt þeirra samlíf fylgt honum
eins og engill. Nú hefur hún
misst sitt stóra hlutverk, að
vernda og verja Þórberg sál-
uga í öllum andbyr lífsins. Öll
þjóðin hefur misst mikið við
fráfall hans. Þó hefur Suður-
sveit misst kannski mest. ís-
lendingar sem lært höfðu fyrr-
um létta landafræði í skólum,
vissu að þú varst til, en af-
skekkt og ómerkileg að flestu
leyti, þar til þú ólst þann mess-
ias, sem gerði þig víðfræga og
klassiska í hugum alþjóðar. Þór
bergur sálugi hefur bundið þér
þann lárviðarkrans, sem aldrei
fyrnist eða fölnar. Áður en
Þórbergur hóf þig til vegs og
frama var fáum kunnugt um
það, að í miklum vetrar og vor-
harðindum seiddir þú að
ströndum þínum fermd hagskip
hlaðin kræsingamat og koníaks-
tunnum svo börn þín lifðu í
allsnægtum þegar aðrir strand-
búar treindu sér líf með sölv-
um og maríukjarna, en sveita-
menn höfðu skæðaskinn og skó-
bætur sér til framfæris. Þór-
bergur sálugi hefur verið þér
sá drottins smurði sem hefur
hafið þig til vegsemdar, sem
aldrei mun fyrnast. Hann hef-
ur skrýtt þig ævintýraljóma,
sem allar aðrar sveitir öfunda
þig af. Hann hefur gefið fjöll-
um þínum, holtum, hæðum,
grundum og steinum mál, sem
hvert barn skilur og bindur
það um leið órjúfandi tryggða-
böndum við þig og framtíð þína.
En Þórbergur sálugi elskaði
þig ekki án endurgjalds, enda
krossfestir þú ekki þinn mess-
ías. Þú varst honum sá vernd-
arengill í mótlæti og mannhætt-
um, sem hann gat alltaf treyst.
Þegar hann var á bezta aldri
nærri dauður úr sulti og skó-
leysi, og eygði ekki aðra fram-
tíðarmöguleika, en að gerast
beiningamaður í höfuðstaðnum,
hvíslaðir þú í eyra hans:
Hvernig getur þú barnið mitt,
sem ég hefi unnað mestallra
minna sona, lotið svo lágt að
gérast auðvirðilegur betlari?
Þá fann hann að kröftugt ætt-
arblóð tók að streyma ört í æð-
um sínum, en upp frá þeirri
stundu hófst frægðarferill hans
og Suðursveitar.
Að vísu var ekki tilkynning-
in í útvarpinu beinlínis dáníir-
fregn, en mér og öllum, sem
þekktu til heimilishalds þeirra
hjóna Margrétar og Þórbergs,
blandaðist ekki hugur um að
ekkert nema miskunnarlaus
dauðinn gat komið í veg fyrir
að viðteknar heimilisreglur
væru þverbrotinar á Hringbraut
45. Þórbergur var vanur að fá
sér göngutúr á undan hádegis-
verði en það vissu líka allir
sem nokkuð vissu um hans hátt
erni, að hann var allra manna-
nákvæmastur að vera kominn
að matborði kl. 12 á hádegL
Margrét kona hans er líka hin
mesta reglumanneskja í öllu
heimilishaldi, enda sjálf svo
stundvís og orðheldin að af
ber. Loforðum hennar má
treysta svo ekki skeikar mín-
útu eða hársbreidd. Ef allt
mannkyn virti orð og munn-
lega samninga þyrfti ekki að
bókfeista samkomulag manna
milli um kaup og sölur og ótal
margt fleira, en milljónir tonna
af pappír myndu sparast, At-
vinnuskortur yrði hjá lögfræð-
ingum. Þórbergur sálugi var
líka svo vandur að orðheldni,
að ef hann lofaði að vera kom-
inn á vissan stað á ákveðn-
um tíma, brást ekki að hann
var þar kominn nokkrum mín-
útum fyrr, en til tekið var. Þá
var það og vitað að hann elsk-
aði og virti eiginkonu sína og
var henni einstaklega trúr í
orði og athöfnum og leit enga
konu girndarauga eftir að hann
kvæntist Margréti, sem fátítt
er um eiginmenn. Þó skorti ekki
að konur af öllum stéttum
á kynþroskaaldri legðu fyrir
hann ástasnörur, sem honum
tókst ævinlega að varast með
miklum sniðugheitum.
Mikið hefur Margrét mátt
líða þennan dag. Á hverri
stundu hefur hún vænzt þess
að heyra fótatak Þórbergs í
stiganum, taktfast og þung-
lamalegt, sem eðlilegt er hjá
gömlu skáldi, sem er að öllum
jafnaði þungt hugsandi um ný
skáldverk, sem eru að fæðast,
eða um almenna farsæld mann-
kynsins, sérstaklega í Suður-
sveit. En Margrét er kona
þrekmikil, sem margt hefur mátt
reyna og er þessvegna jafnan
viðbúin að mséta voveiflegum
atburðum.
Þegar klukkan er orðin sjö
Framh. á bls. 10
26. janúar 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7