Lesbók Morgunblaðsins - 23.02.1969, Side 1

<r
Þegar Alfred Berhard No-
bel, höfundur dynamitsins, var
á gamalsaldri beðinn um mynd
af sér í bók, sem gefa átti út
undir nafninu „Frægir Sví-
ar“, svaraði hann: „Ég vil mæl-
ast til þess að mynd af mér
verði sleppt úr safninu. Ég er
mér þess ekki meðvitandi að
hafa unnið til frægðar og hef
enga ánægju af glamri henn-
ar.“
En með erfðaskrá sinni gerði
Nobel sjálfan sig að einum
frægasta Svía, sem uppi hefur
verið. Hin árlegu Nobels-verð-
laun í vísindum, læknisfræði,
bókmenntum og friðarstörfum,
nema hver um sig um 30.000
sterlingspundum og teljast um
heim allan hin æðsta viður-
kenning.
Slíkar þversagnir voru ein-
kennandi fyrir þennan þung-
íbúna Svía, sem gerðist Ev-
rópuborgari. Með uppgötvun-
um sínum og viðskiptafyrir-
tækjum lagði hann grundvöll-
inn að sprengiefnaiðnaðinum
og varð þannig beinlinis vald-
ur að auknum eyðileggingar-
mætti styrjalda. Þó hataði
hann styrjaldir og vann ötul-
lega að áformum sem binda
mættu endi á þær. Hann var
piparsveinn og einmani sem
fyrirleit allt mannkyn — kall-
aði það sérstaka tegund af
halalausum öpum og taldi sjálf
an sig einn þeirra — en þó
trúði hann því að vísindin
myndu að lokum skapa full-
komna siðmenningu. Hann
varð milljónamæringur af eig-
in rammleik og þó aðhylltist
hann sósíalisma.
Beiðni bróður síns, Ludwig
Nobel, um að hann semdi sinn
skerf til sameiginlegrar ættar-
sögu, svaraði Alfred Nobel
neitandi. En þegar lagt var að
honum, skrifaði hann eftirfar-
andi:
„Alfred Nobel — vesöld
hans hefði mannúðlegur lækn-
ir átt að binda endi á strax
við fæðingu, við fyrsta org
hans hér í heimi. Helztu kost-
ir: heldur nöglunum hreinum
og er engum til byrði. Megin-
gallar: á enga fjölskyldu, er
skapillur og hefur meltinga-
kvilla. Eina óskin: að vera
ekki grafinn lifandi. Höfuð-
syndin: tilbiður ekki Mammon.
Mikilvægir lífsviðburðir: Eng-
ir.“
Nobel var ekki mikill vís-
indamaður í þeim skilningi að
hann hafi gert undirstöðu upp-
götvanir. Snilli hans lá í því
að finna aðferðir til að nýta
vísindalegar uppgötvanir á hag
kvæman hátt. Hann var upp-
finningamaður og vísindin á
hans dögum náðu ekki yfir
stærra svið en svo að hann
hafði að mestu leyti yfirsýn
yfir það. Hann var sérfræð-
ingur i sprengiefnum en fékkst
að auki við verkefni eins og
aðferðir til blóðgjafa, bygg-
ingu gufuvélar og framleiðslu
gerfisilkis. Hann fékk einka-
leyfi fyrir alls 355 uppfinn-
ingum.
Hann var lágvaxinn, þrek-
legur og feiminn maður, sem
eyddi flestum vinnustundum
sínum í einkarannsóknarstofu
ginni. Hann átti enga oiána
vini en gat orðið fjörlegur í
viðræðum ef hann hitti ein-
hvern sem hann virti. Hann
þjáðist af svefnleysi, fengi
hatnin hugmynd um miðja nótt
fór hann á fætur og til rann-
sóknarstofunnar til að reyna
hana. Hann var rótlaus maður
og átti hvergi raunverulegt
heimili, hann hélt sænsku þjóð-
erni sínu en dvaldi lengstaf í
Frakklandi og Ítalíu. Hann tal-
aði og ritaði reiprennandi fimm
tungumál — sænsku, rúss-
nesku, ensku, frönsku og
þýzku.
Hann fæddist árið 1833 í
Stokkhólmi, þriðji sonur Imm-
anuels Nobel, verkfræðings og
arkitekts, sem var þá nýorðinn
gjaldþrota. Immanuel var einn-
ig uppfiinningamaður en ekki
með jafn glæsilegum árangri og
sonur hans náði síðar. Eftir ó-
fúllkomið nám byrjaði Imman-
uel á því að teikna hús, þvotta-
stöð og brú. Árið 1833 varð
hann gjaldþrota vegna elds-
voða og beindi nú athygli sinni
að efnaiðnaði. Hann keypti
gúmmíverksmiðju og fann upp
hermannapoka sem hægt var að
blása upp og gera úr loftpúða-
brú til að leggja yfir ár.
Immanuel fluttist til Rúss
lands og hóf vinnu við
sprengiefni fyrir Keisaraher-
inn. Zarinn gaf úit eftirfarandi
tilskipun: „Hans Hátign skip-
ar svo fyrir að útlendingnum
Nobel verði leyft að vinna að
ti'lraunum með þær aðferðir,
sem hann hefur fundið upp til
að eyða óvininum úr töluverðri
fjarlægð“.
Krím-stríðið færði Immanuel
smiðju í Pétursborg með 1000
dýrðardaga. Hann átti verk-
smiðju í Pétursborg með 1000
manna starfsliði, og auk
sprengiefna voru þar fram-
leidd hjól og vélar í skip. Er
friður komst á fann hann upp
kerfi til upphitunar húsa me'ð
heitu vatni í leiðslum, en
skyndileg afturköllun stjórnar
innar á pöntunum reið honum
að fullu og hann sneri álypp-
ur og snauður heim til Sví-
þjóðar, en þar fann hann upp
brossviðstegund og vélbyssu.
Hann gekk með eitthvert dul-
arfuilt áform í höfðinu, sem
harnn skýrði ekki, en átti að
gera hann „einvaldan um allt
er varðaði stríð og frið um
gervallan heiminn næstu ald-
irnar að minnsta kosti.“ Gat
bann hafa verið að hugsa um
atomklofning?
Tveir eldri synir Immanuels,
Ludwig og Robert, ruddu sín-
ar framabrautir í Rússlandi.
Þeir opnuðu Baku olíusvæðið í
Kákasus og rufu þannig amer-
ísku einokunina á olíuverzlun
heimsins. Með fjárhagslegri að-
stoð Alfreðs gerðu þeir olíu-
félög sín að stærstu iðnfyrir-
tækjum í Rússlandi. Þeir
byggðu fyrstu haffæru olíu-
flutningaskipin. Þeir gáfu
starfsfólki sínu hlutdeild í
hagnaðinum og byggðu handa
því fyrirmyndarbæ, sem nefnd-
ur var Villa Petrolia. Síðar
voru Nobél-olíufélögin gerð
upptæk af kommúnistum í bylt-
ingunni.
Kernskuár sín dvaldi Al-
fred í Stokkhólmi en eftir að-
eins tvo vetur í skólia fór hann
með föður sínum til Pét-
ursborgair. Eftir það var
menntun hans bundin við
einkakennara og sjálfsnám
og vafalaust einnig snertingu
hans við frjóa og lifandi hugs-
un föður síns og bræðra. Þeg-
ar hann var 17 eða 18 ára
fékk faðir hans þá hugmynd
að nota heitt loft í stað gufu
til að knýja vélar og var Al-
fred sendur til Bandaríkjanna
og Frakklands til að afla tækni
legrar undirstöðu fyrir hug-
myndina.
Á þessu stigi málsins var Al-
fred engan veginn viss um að
hann vildi verða vísindamað-
ur. Hann hugsaði um að ger- >
ast rithöfundur og skáld á
enskri tungu. Hann hafði hrif-
izt af verkum Shelleys og alla
ævi síðan tileinkaði hann sér
lífsskoðun Shelleys, guðleysi,
gerbótastefnu og trú á bræðra-
'lag manna. Á meðan hann bjó í
París byrjaði hann reyndar að
yrkja ljóð á ensku og ýtti
það heldiur undir þá þróun, að
hann var ástfanginn. Eittihvað
fór úrskeiðis með ástina en
þar sem einu heimildirnar um
það mál er að finna í ljóðum
Nobels, er erfitt að átta sig
á því. (Ljóðahandritin fund-
ust í plöggum hans að honum
látnum.) Hann virðist hafa lagt
ofurást og ofmat á stúlkuna og
verið harmi lostinn þegar hún
brást honum á einhvern hátt. **
Það væri tilfinningasemi að
halda því fram að þessi reynsla
hafi fyllt Nobe'l beiskju ævi-
langt — einveru og hugsjóna-
þátturinn í skapgerð hans hlýt-
ur að hafa verið fyrir hendi —
en hann virðist sannarlega ekki
hafa gert fleiri tilraunir til að
sækja sér hugsvölun í samneyti
við aðra. Hann komst aldrei
neitt nærri því að kvænast.
Áhuga sínum á evrópskum bók-
menntum hélt hann óskertum,
en skrifaði lítið sjálfur. Vis-
indin áttu alit hans starf og
þegar hann var hálfþritugur
gerðist hann aði'li að fyrirtæki
föður síns í Stokkhólmi. r
Immanuel Nobel vann um
þessar mundir með sprengi-
vökvann nitroglycerine, sem
Italinn Ascanio Sobrero upp-
götvaði árið 1847. Hann var um
hundrað sinnum aflmeiri en
venjulegt byssupúður, sem þá
var eina sprengiefnið í notk-
un, en gat varla talizt annað
en vísindalegt fyrirbrigði. Að-
alvandinn var sá að nitroglycer
inið vidli ekki springa nema