Lesbók Morgunblaðsins - 08.06.1969, Blaðsíða 2

að síðasbliðnar trvær og hálfa
öld. Slikt hið sarna hafa margir
and-vestrænir nemenduir þeirra
einnig gert. En þrátt fjrrir það
held ég að allir ranmsóknar-
menn mannlegra gerða eigi sér
sína guðfræði, hvort sem þeir
gangast við henmd eða ekki og
ég held ennfremur, að þá eigi
sú guðfræði beztan höggstað
á þeim, þegar hún er tryggileg-
ast geymd bak við dyr sam-
vizku þeirra.
íts sjálfsögðu hef ég að-
eins vald til að tala fyrir sjálfs
mín munm. Ég þykist viss um
áistæðuna til þesa, að ranmsókn
sögunnar hefur svo steric tök
á mér. Hún er aðeins sú, að
sá gluggi minm, sem snýr út
að alheiminum heitir söguranm
sókn. Jarðfræðingur eða grasa-
fræðingur, sem röltir um
landsskika, þar sem erngir sögu
legir atburðir hafa gerzt þyk-
ist sjá þar handaverk Guðs á
sama hátt og ég þykist sjá þau
á sögustöðum eins og Bodh
Gaya og Jerúsalem. En þar,
sem hlaupabraut mín í átt að
raunveruleikanum handan fyr-
irbæranma ligguir um svið
manmkynissögunnar, þá höfðar
ósnert náttúran ekki til mín á
sama hátt. Cynrthusfjall hefur
meiri þýðingu í mimum augum
em Everestfjall og áin Jórdan
meiri em Amazónfljótið.
Hvers vegna vinna og hvers
vegna fást við manokynsBÖgu?
Vegna þess að í mimum augum
er það leiðin (þótt torsótt sé
að vísu) í áttina til Visio Beati-
fica.
Hvernig haga ég vinmu
minni? Frá tíu ára aldri til
tutbugu og tveggja varði ég
mestum tíma mímum til að búa
mig umdir próf. Slíkur undir-
búningur er á ýmsan hátt
menmtamdi. Hann skapar manni
ábyrgðartilfinminigu. Enda þótt
fær og viðfelldinn kennari geti
kennt manmi ýmdslegt, þá getur
hann ekki lært fyrir mann og
enmfremur getur emginm manm-
leg vera önmur en þú sjálfur
hjálpað þór, er þú ert seztur
við prófborðið með blöðin fyr-
ir framan þig og hefur ná-
kvæmlega þrjár stundir til
þess að svara spurningunum.
H. J. Haselfoot var eftirlits-
kemnari mimn í barmaskóla.
Hann var bezti kemnari sem ég
hef nokkurn tíma haft. Hann
kenndi mér að vinna og ég hef
verið að uppskera _ ávexti
kennslu hams æ síðan. Ég fanm
strax til þess hve stórkostleg-
ur kemnari hann var en síðan
þá hefur þakklæti mitt í han-s
garð farið sívaxandi vegna
þess, að réð hams hafa reynzt
traust til hvers kyns andlegra
viðfamgsefna. Fyrsta og hald-
bezta ráð Haselfoot’s var þetta:
— Hraðaðu þér ekki, þótt tím-
imn sé takmankaður. Snúðu þér
efcki að viðfangsefninu án
undangemginnar huigsunar.
Notadrýgsta stund pxófsins er
timimn áður en þú byrjar að
Skrifa. Veittu þér ráðrúm til
að hugsa um viðfangsefnið í
heild áður en þú skrifar nokk-
uð. Þetta er hin rétta aðferð,
hvort sem þú átt að skrifa rit-
gerð, þýða grískan eða labnesk
an kafla á ensku eða öfugt. —
Haselfoot kermdi mór að
skyggnast vel um, svo að ég
sæi skógimn en villtist ekki
milli trjárana. Hann kemndi mér
að fást við hið þekkta á und-
Toynbee áttrœður: Barnabörnin
eru mér tákn þeirra 77 milljón
kynslóða, sem fœðast munu
nœstu 2 milljónir ára
Áttræður að aldri er Arnold
Toynbee orðinn tákn hins sið-
menntaða manns. Hann er sagn-
fræðingur. beimspekingur og
húmanisti og sem slíkur hefur
hann reynt að skýra uppgang
og fall menningarsketða í }jinu
mikla verki sínu ,.Study of
an himu óþékkta svo og að
taka trúainlegt, að það hlyti að
vera vit í grísíkum eða latn-
eskum kafla, þannig að meðan
ég femgi engan botn í hann þá
Skyldi ég gera mér ljóet, að ég
væri á rangri leið.
riggja stumda ribgerðiin
er prýðisæfing fyrir verðandi
blaðamanm, opimbera starfs-
menn og lögfræðimga. Sá, sem
lærir í bermsku að skrifa rit-
gerð kann að skrifa blaða-
grein, opinbera skýrslu eða
gagnort skjal þótt tíminn sé
næsta naumur og það er
'hamn ævinlega í lífsbaráttunni.
Fræðimemn, sem ekki hafa van-
ið sig á það að vinina í kapp
við tímamn eiga á hæittu að
verða afkastalitlir og þeirn er
engin afsökuin í því, að það
geti varla orðið gott veric, sem
umrnið sé í kapp við tímanm.
Auðvitað verður það ófull-
komiið, það eru öll maninanna
verk, þar sem mannlegt eðli er
ófullkcwnið, en á þeim veik-
leika verður ekki sigrazt með
því að halda að sér höndum.
Það gildir uim alla virarvu, að
sú stund remraur upp þegar
hefjast skal handa. Eingin vél
getur reiknað út komutíma
hemriar, við verðuim að finina
hana á ofckur og tímasetnimg-
in er auðvitað mismunandi
hvað menin og viðfangsefnii
snertir. En það er óborganlegt
að finna þá stuind á sér og
enmfremiur jafrnslæmt að fresta
verki og að hlaupa of snemma
til. Röng tímiasetning á hvorn
vegiran sem er eykur ófullkom-
leikann, sem fylgir öllum mann
legum gerðum.
Þannig geta próf og próf-
undirbúminigur verið gagnleg.
En þau geta einnig verið skað-
leg. Þau geta valdið aðgerðar-
leysi í viðhorfi marans gagn-
vart þekkirngarleitimni. Próf
það, sem maður ætlar að taka
History". Toynbee hefur séð
heiminn breyta um svip á sinni
tið. — Mesta breytingin tii góðs,
— sagði hann í London fyrir
nokkrum vikum, — er aukning
þjóðfélagslegs réttlætis í vest-
rænum löndum. önnur mikilvæg
breyting, hvort sem hún verður
er lemgst af laragt umdan, og
þegar það skellux á gemgur
það fljótt yfir. Und irbúninigur-
imn tekur miklu lengri tíma og
getur því haft sinöggtium meiri
áhrif á mann en prófiin sjálf.
Við prófundirbúnirag á próftak
imn ekki frumkvæðið. Það á
prófamdiinin. Á síðusbu stuindu
gefur hamn próftakaraum upp
viðfaimgsefni það sem hanm á
að leysa. Meðan á hinum lamga
undirbúmingi stendur á próf-
takinm ekki aranars völ, ein
gleypa eims mikið og hann get-
ur af þeim fróðleik, sem hamm
þarf að svara til saka í. Próf-
kerfið getuir þamnig irararætt
próftakamum þá skoðum, að
lokatakmark andlegrar vinireu
sé að gleypa sem mestan fróð-
leik irunan nákvæmlega afmark
aðs sviðs.
s
kJ aga mms eiigin amda
geymiir eimnttg hæittutilvik,
sem stöfuðu af þessum hiugsuin-
airhætti. Það var sízt að undra,
þótt haran yrði samgróimin mér,
þegar tekið er tillit til þess
hve lengi ég eyddi andlegri
ævi minmi við próf. Að vísu
hélt ég mér dyggilega frá eirani
freistingu próftakans. Ég
ánetjaðist aldrei neirau ná-
kvæmlega afmörfkiuðu þekking
arsviði. Haselfoot, keranari
minn, kom í veg fyrir það í
eitt skipti fyriir öll, er hanm
sagði mér að líta ævimlega á
viðfangsefnið 1 heild. Þar sem
viðfangsefni mitt var marmlog
breytni, þá gerði ég mig ekki
ánægðan með minna em raran-
sókn maranlegrar breytmi í
heild. Þetta var í sjálfu sér
gott, en það sarraræmdist illa
öðnuim veikleika próftakams,
sem ég hafði tileinkað mér, em
hann var sá slæmi siður
að læra til prófs en ekki gagras.
Þegar ég tók að víkka for-
vitni mírea, svo að hún næði til
allrar mannlegrar brejdmi fór
Itl göSs eSa llls. var upplausn ný
lcnduveldanna. Það hafa cinnig
orðið breytingar til hins verra
svo sem hin almenna vanlíðan.
sem nú veður yfir og brýzt út i
taumlausu ofbeldi og notkun vís
inda og tækni til smíði djöful-
Iegra vopna.
Áður fyrr ritaði Toynbee um
það, hvernig hvert samfélag vex
aðeins að vissu marki þangað til
það gengur á hóim við sjálft sig
og tapar. Iiann liefur þetta að
ssegja um okkar tíma: — Mesta
hætta okkar nú á dögum er hin
siðferðilega gjá milli sívaxandi
framfara okkar i tækni og vís-
indum annars vegar og hinu
hræðilega skipbroti i samskipt-
um okkar hins vegar (alls kyns
samskiptum, iðnaðar-, stjórn-
mála-, fjölskyldu og kynþátta-
legum).
Enda þött Toynhee sé þekktur
fyrir ferðalög sín til fjarlægra
landa ber hann þess ótvíræð
merki, að hann er enskur, gckk
i skóla í Oxford og fékk svipmót
sitt i London.
— Ég bjó í sama Lundúnahús-
inu þar til ég var tuttugu og
tveggja ára og siðan hef ég að
mestu leyti starfað þar, að und-
anskildum nokkrum smáhléum
t.d. í Oxford 1912—15 og aftur
1939—12. Spor min liggja því
víðsvegar um London einkum i
skemmtigörðunum. Einnig minn-
ir ýmislegt annað á mig svo sem
ýmis húsgögn og bækur sem ég
hef átt frá barnsaldri. Má þar
nefna „Ensku skáldin", útgáfu
Bury’s af Gibbon sem móðir
min gaf mér og loks grísku og
latnesku klassikerana. — Arf-
leifð Toynbees er sígild að svo
miklu leyti að honum sagðist eitt
sinn þannig frá:
— Þegar ég finn skáldlegar ttl-
ég líkt að við sjálfan mig og
íbúar Jötuiniheima við Þór forð-
um. Þeir femgiu homium drykkj -
arlhorn fyllt úthafiiniu. Þór var
drykkjuimaður góður og svalg í
löngum teig þriðjunginn úr
hornimu, fyrr en hamn lýsti
uppgjöf siimnii yfir. Jafnvel goð
gátu ekki þurrausið úthafið og
jafnvel tuttugu og tveggja ára
gaimall maður með starfsævi
sína framiundan gat ekki vald-
ið raramsókn allrar maranetgrar
breytni, þótt hamn hefði fyllt
öld og aldrei kalkað. Ég áttaði
mig ekki á því þá, að ég hafði
skorað óendanleikamn á hókn.
í bardaga dauðlegs manras við
óendanlei'kanra 'hlýtur maður-
imn að tapa, nema hanm dragi
sig mógu snemma í hlé úr þess-
um ójafma leik.
Eg reyndi brátt þá leið
og faran til þess sénstaka að-
ferð að sjá við óendainleikan-
um. í stað þess að svelgja nú
fróðleik til eilífðarnómis hófst
ég handa um að nota þanm,
siem ég réði þegar yfir. Þessi
lifandi raotkun fróðleitos mark-
aði síðan framtíðar stefhumia í
þekkinigiarlei't mirani. Ég neitaði
að setja þekkimgarleit minni
takmörlk og raða 'hemmi í ramma
naumlega afmarkaðs sviðs, etn
fann í þess stað leið til að
setja hirau ótakmarkaða tak-
rnork. Ég takmarkaði óendan-
leikanm þaramig að óg beindi
þelkkinigarleit minini til móts við
framkvæmdakröfumar. Þekk-
inigin var tiltæk í bóka- og
listasöfrauim. Var noklkur á-
stæða til þessa flýtis?_ Ekki
hlypi þekkingin brott. Ég gat
orðið mér úti um hana, þegar
óg vildi og tékið eins stóra
Skammta og rraér sýndist að
motfaara mér þá. Ég mumdi með
öðruim orðum öðlast þekkingiu
til styrktar mínium eigin verk-
um en efcki til að svara spuirm-
finningar vakna með mér verða
mér ekki ensk orð á vörum held
ur grísk eða latnesk.
— Áhugamál mín hafa ekki
breyzt. — segir Toynbee. — Ég
hef mjög mikinn ábuga á því,
scm gerist eftir dauða minn og
ég reyni enn af öllum kröftum
(sem að sjálfsögðu eru ekki
miklir), að stuðla að þvi að hið
góða sigri“, (Æskylos).
Heimsmynd Toynbee’s hefur
heldur ekki breyzt mikið. — Mín
eigin söguskoðun er sú, að mann
veran eigi valfrelsi. Okkur eru
EKKI sköpuð örlög heldur sköp-
um við okkur þau sjálf. Ef illa
fer er það vcgna þess, að við
höfum kosið dauða og mann-
vonzku enda þótt við eigum völ
á lífinu og gæðum þess. Þcgar
ég lít yfir stríðin þrjú og hina
vaxandi öldu gagnkvæms haturs
verður mér á að velta því fyrir
mér. Jivort við séum ekki í þann
vcginn að eyða sjálfum okkur
eins og forverar okkar eyddu sér
oftsinnis — eða þannig lít ég á
liðna sögu. — Umhyggja hans er
ekki elnvörðungu ópersónuleg:
— Ég á ellefu barnabörn og eitt
barnabarnabarn. Þau eru mér
tákn allra þeirra 77 milljóna kyn-
slóða, sem fæðast munu næstu
2 milljónir ára. Spumingin er:
Mun kynslóð min og barna
minna leyfa þeim að fæðast?
Eða ætla þessar tvær kynslóðir
að eyða mannkyninu?
Ég býst við því að velta þess-
ari spurningu fyrir mér fram á
hinztu stund. hversu mörg
skattf ramtöl, sem ég kann að
lifa enn. En dótturdótturdóttur
mín kann að komast að þvi,
hvort mannkynið ætlar að dæma
sjálft sig til dauða eða ekki.
íraguim einihvers prófdómara í
öðrum ‘heimi.
Frá því ég fór að notfæra
mér þekkiragu mína breyttiat
merkirag orðsins vinna mjög í
augum miinium. Ég er viss um,
að sú hreytirag var til góðs.
Vinna þýddi nú skriftir eða
undirbúninig fyrir storiftir.
Hún þýddi ekki leragur lestuir.
Allt frá 1911 hef ég aldrei eytt
vimniustuinidum í lestur og hef
raiunar tekið beztu stundimar
frá fyrir skriftir, en það er
tíminin fyrir hádegi. Þá er hug-
uir minm fjöruigastur. Ég hef
látið lestuiriran sjá um sig sjálf-
an, og áranguriran hefoir rétt-
lætt þessa aðferð mína. Ég hef
lesið allt það, sem ég þurfti
virarau miiranar vegna, enda þótt
ég hafi raú skrifað stórum
meira en mig dreymdi um í
fynstu og hafi vikkað verksvið
rraitt mjög. (Mér hefur einnig
ætíð tekizt að lesa þó nokkm
imeira en nauðsynleigt var
vinrau minraar vegna).
essi breyting á viðhoríi
mímu til lestrar olli breytiragu
á viðhorfiniu til athugasemda.
f fyrstu hafði ég gert atihuiga-
aemdir á spássíur grískiu
og latnedkiu kenmslubókanina
mimna og þessi fnæðimaranlega
aðferð hafði raægt mér eins
lengi og þýðirag og dkilningur
textanma var mér takmark í
sjálfu eér. Nú hafði ég 'hina
vegar lært að notfæra mér text
ana við eigin verk og þurfti
því að eradunstooða atihuga-
samdaaðferð míraa.
Frá því 1922 hóf ég að rita at-
hugaisemdir í skrifbætour um
allt það í bókum þeim sem ég
var að lasa, sem kornið gat mér
að raotum við viirareu mína. Mæli
kvarðiran var nú það, hvort
ihitt eða þetta gæti komið min-
uim eigin vertoum að gagni og í
ljósi þess hef ég notað sömiu
FriamlhaM á bis. 10.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
8. júraí 1969