Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.1969, Blaðsíða 1

( 25. tbl. 6. júli, 45. árg. 1969.
V
Á þessu ári er væntanlegt í Bretlandi þriðja bindi af ævi-
minningum Harolds Macmillans, fyrrv. forsætisráðherra. í þeim
kafla bókarinnar, sem hér fer á eftir, lýsir höfundurinn stjórn-
málajöfrinum Winston Churchill bæði sem forsætisráðherra og
leiðtoga stjórnarandstöðu. Þá er m. a. fjallað um kostningabar-
áttu og ósigur íhaldsflokksins árið 1945, er Verkalýðsflokkurinn
náði völdum. Lýst er náið ýmsum öðrum stjórnmálamönnum
Bretlands, svo sem Atlee, Bevin, Cripps og Eden.
ÆVIMINNINGAR NAROLDS MACMILLANS
Þegar komið var út í fiokksbarátt-
una var enginn ötulli og úrræðabetri
bardagamaður en Churchill. En, eims og
forfaðir hans Marlborough var hann
ekki fyrst og fremst flokksmaður. Has-n
var maður stórræðanna allt sitt líf og
tókst bezt upp í samstarfi allra flokka,
eða að minnsta kosti þar sem hóflegar
skoðanir beindust að ákveðinni þunga-
miðju.
Þegar heimsstyrjöldin síðari brauzt út
árið 1939 gekk hann í stjórn Ohamber-
laims og starfaði þar af þeirri trú-
menmsku, sem honum var eiginleg, unz
sú stjórn féll. En mesta stund hans og
þjóðarinnar allrar rann ekki upp fyrr
en í maí árið 1940, þegar hann var kall-
aður einróma til æðstu valda sem þjóð-
arleiðtogi. I fimm ár var hanin forsæt-
isiráðheirra í einmi hæfustu og sterfcustu
stjórn í sögu Bretlands. í áletrun á
bromspeningnum, sem hann útbýtti með-
al allra þeii'ra, er starfað höfðu með
honum, kallaði hamn þessa stjórn rétti-
lega „bandalagið mikla“.
Það er rétt, að eftir lát Chamberlains
árið 1940 tók hann við formenmsku
fhaldsflokksins þvert ofan í ráðlegging-
ar flestra í blaðaheiminum og rnargra
persónulegra vildarmanna. Hann hafði
ekki gleymt, að Lloyd George hafði á
síðustu stjórnmálaárum sínium misst allt
pólitískt áhrifavald vegna skorts á
flokkslegum bakhjarli. Churtíhill var
nógu kænn til að láta þá ekki glepja
sér sýn, sem á hættunmar stund kröfð-
ust hans sem þjóðarleiðtoga er hafinn
væri yfir flokkadrætti. Hann vissi að
þegar vindstaðan breyttist myndi hið
ihefðbundna kerfi, sem Bretland hafði
svo lengi verið stjórnað eftir, ná sér
aftur á strik. Og eins og hagsýnum
hershöfðingj a leizt honum ráðlegra að
tryggja sér traust vígi fyrir framtíð-
ina. Engu að síður var honum undir
miðri lítt gefið um stjórnmálaflo'kka sem
slíka. Eins og margir landar harns var
hann sumpart íhaldssimnaður, sumpart
róttækur í skoðunum.
Því var það, þegar leið að lokum
styrjaldarininar, að Churohill hefði ó-
sjálfrátt kosið heldur að fresta kosn-
iingum og haida bandalaginu þar tii það
hefði lokið ætlunarverkum sínum, enda
þótt hann viðurkemndi nauðsyn þess að
kjósa nýtt þing í stað þess sem setið
hafði í nærri 10 ár. Að öðrum kosti
hefði hann viljað mynda nýja sam-
steypustjórn eftir áð kosningabaráttan
var um garð gengin. Hefði annarfavor
flokkurinn aðeins hlotið nauman meiri
hluta í kosndmgunum, myndi þessi fyr-
irætlun vissulega hafa reynzt fram-
kvæmanleg.
Þegar um sumar og haust ársins 1944,
er ljóst var að lokaósigur Þýzkalands
gat ekki verið langt undan, tók hugur
manna bæði utan og innan stjórnarinm-
ar að sjálfsögðu að beinast að stjórn-
málalegri afstöðu framtíðarimnar. Ráð-
herrarnir sjálfir gátu ekki bundið at-
hygii sína óskerta við þau ætlunarverk
bandalagsins, sem eftir voru. Uppbygg-
ingarvandamálin og þau sundurleitu
viðhorf. er mæta myndu málefnum fyr-
irstríðsáranna, tóku æ meira rúm í huga
þeirra.
Hinir virkari flokksleiðtogar eims og
Attlee og Monrison, gátu ekki varizt
því að hugsa til eflingar flokks síns,
þar sem greinilegt var að þingmanma-
tala hans í neðri deild þingsins var ekki
í neinu samræmi við skoðanir almenn-
ings í röðum hermamma jafnt sem ó-
breyttra borgara. Áhugasamir vimstri-
menn höfðu fyrir nokkru hafið áróð-
ur fyrir frelsi til að framfylgja stefmu
byggðri á sósíaliskum undirstöðuatrið-
um. Auk þess var Verkamannaflokfcur-
inn enn að mestu grundvallaður á stétt-
arfélögunum, sem að fullu höfðu varð-
veitt byggingarform sitt og frerruur aufc-
ið en misst áhrif sín meðan á stríðiniu
stóð, en stjórnmálasamitök íhaldsfloikks-
ims hö'fðu hims vegar nánast gufað upp.
Það lá því í augum uppi að kosning
myndi, hver sem úrslit hennar yrðu,
fjölga fulltrúum Verkamannaflokksins
í neðri deild þingsins. Kosnimgamair 1935
höfðu farið fram við aðstæður, sem
voru Verkamannaflokknum í óhag og
vörpuðu ljósi á glundroða þann er þar
ríkti eftir hugvitsamlegar baráttuaðferð
ir Baldwins. Stjórnarmeðlimir fóru því,
eftir því sem stundir liðu fram, að draga
sig hver í simn dilk. Eims og Churtíhill
crðaði það sjálfur: „í stað þess að vera
vopnabræður, urðum við keppinautar
um valdið“.
Um haustið 1944 reyndist enn nauð-
synlegt að framlengja lífdaga þingsins
með löggjöf. Á þeim tíma var það al-
mennt álitið, að þótt styi'jöldinni við
Þýzkaland yrði lokið í siðasta lagi vor-
ið 1945, myndi viðureignin við Japani
stamda í hállft amnað ár eftir falil Hitl-
ers. Er Churchill lagði fram frumvarp-
ið 31. október 1944, lýsti hann yfir því,
að þar sem þetta þimg væri nú þegar á
tíunda ári, myndi rangt að framlengja
það frekar en þar til stríðinu við Þjóð-
verja væri lokið.
Með þessum orðum, sem ég held að
hamn hatfi iðrazt síðar, gekk hamn feti
framar en nauðsynlegt eða hyggilegt
var. Það hefði emigum fundizt ósiaramgjarmt
þótt bandalagið hefði fengið að halda
velli þar til Japanir gæfust upp og þá,
eims og Churdhill sjálfur benti á, yrði
á þessu tímabili mögulegt að hrinda í
framkvæmd djarfri og einhuga áætlun
um þj óðfélagslegar endurbætur. Undir-
búningur var þegar hafimn, þrátt fyrir
ógnir styrjaldarinnar. Umfangsmiklar
fyrirætlanir höfðu verið kunngerðar
vítt oig breitit með Beveridge áæ’tlun-
inni og Hvítu bókinni um fullt atvinnu-
öryggi, svo og öðruim víðtækuim stefmu-
yfirlýsingum. Það hefði verið eðlileg
ósk Churöhills að fá að fylgja þessum
málefnum heilum í höfn.
Þegar ég dvaldist að Chekuers í situttri
heimsókn í maí, urðu þar nokkrar um-
ræður um þetta vandamál. Fyrsta kvöld
heimsóknar minimar var fátt manna sam-
ankomið — aðeinis Churehill, Cherwell
lávarður og ég, asamt Jock Colville,
einum ritaranna. Ég skrifaði þá í dag-
bók mína:
Mikið rætt við kvöldverðarborðið —
Harold MacmiIIan.