Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.1969, Blaðsíða 5

Alexander Solzhenitsyn
ER ÞÁ HJEGT
AÐ KOMA Á
SÓSÍALISMA
Kafli úr bókinni „Krabbadeildin“, öðru bindi, eftir Alexander
Solzhenitsyn.
BÖKMENNTIR
OG LISTIR
(Oleg Kostoglotov, fyrrum
fangi í vinnubúðum Stalins, er
nú í útlegð, sjúklingur í krabba
meinsspítala í Mið-Asíu. Hann
reikar um sjúkrahúslóðina og
hittir Shulubin, sem liggur á
sömu deild. Shulubin á hættu-
legan uppskurð í vændum, og
hann fer að tala um hreinsan-
irnar fyrir stríðið, kröfurnar
um fórn. „Dæmdu ekki“, segir
hann við Kostoglotov, „þú ert
viss með að hafa rangt fyrir
þér“.)
Hann var alltaf svo þögull á
deildinni og þó var honum
svona hægt um mál. Mælskan
freyddi af honum, eins og hon-
um væri ekkert eðlilegra en að
halda opinberar ræður.
„Þeir voru að eyðileggja
kennslubækur, skrifaðar af
miklum vísindamönnum, það
átti að breyta námsefninu. Gott
og vel, ég gekkst irm á það líka,
við notum nýjar bækur við
kennsluna! Þeir lögðu til að við
endurmótuðum líffærafræðina,
líffræðina og taugasjúkdóma-
fræðina til samræmis við kenni-
setningar ómenntaðs búfræð-
ings og sérfræðings í jarðrækt.
Bravó! Ég er sammála! Ég sam-
þykkti það! Nei, það er ekki
nóg. Vilduð þér gjöra svo vel
að segja einnig af yður em-
bættinu? Þá það, engar mót-
bárur frá minni hendi. Ég skal
vinna að kennsluaðferðum í líf-
fræði handa skólum. Ó ekki, það
var ekki tekið við þeirri fórn,
ég var rekinn frá þessu starfi.
Gott og vel, ég fellst á það, ég
skal vera bókavörður, bóka-
vörður lengst austur í Kokand.
Það var langt undanhald! Hvað
um það, ég er lifandi og börn-
in mín eru háskólagengin.
„En bókaverðir fá líka leyni-
lega lista frá yfirvöldunum: um
að eyðileggja bækur um gervi-
vísindi eins og erfðafræði,
um að eyðileggja bækur eftir
þennan eða hinn höfundinn.
Nú, þetta var engin ný bóla.
Hafði ég ekki lýst yfir því ald-
arfjórðungi áður í kennslu-
deild minni í efnishyggju-rök-
fræði, að afstæðiskenningin
væri andbyltingarleg formyrkv
unarstefna? Svo ég útbý skjal,
flokksritarinn minn og deildar-
fulltrúinn skrifa undir það og
við troðum bókunum í ofninn.
í ofninn með alla ykkar erfða-
fræði, vinstri sinnaða fagur-
fræði, siðfræði, stærðfræði. ..!“
Hann gat enn hlegið, þessi
geggjaði hrafn!
„ . . . Hversvegna að vera að
kynda bál á götunum? Óþarfa
tilstand! Gerum það einhvers-
staðar í kyrrlátu skoti, troðum
þeian í ofniinn, ofninin helduir á
okkur hita! ... Það er þessi
ofn, sem búið er að þröngva
mér upp að — þa'ö er búið að
þröngva mér upp að ofninum
.. . Og samt tókst mér að koma
upp fjölskyldu og dóttir mín
ritstýrir sveitadagblaði. Hún
hefur ort þetta litla ljóðræna
erindi:
„Nei, eigi skal ég aftur hörfa,
og ekki get ég beðizt vægðar.
Ef berjast skal ég berst u-m sinn
með egg og orði — undir
borði — eins og faðir minn!“
Greiðslusloppurinn hékk á
honum eins og máttlausir væng-
ir.
„Ja-a-á, ég er sammála“, var
það eina, sem Kostoglotov gat
sagt. „Þú hefur ekki átt betri
ævi en ég.“
„Rétt er það,“ sagði Shulu-
bin og greip andann á lofti.
Hann kom sér fyrir í þægilegri
stellingu og fór að tala með
meiri hægð. „Hver skyldi vera
skýringin á þessum breytinga-
tímabilum í sögunni? Á einum
tíu árum missir heil þjóð allt
félagslegt framtak og hugrekki.
Breytir hendingin plúsmerki í
mínus, djörfung í dáðleysi? Ég
skal segja yður að ég var
bolshevikki frá 1917. Ég man
hvernig við réðumst inn og
tvístruðum ráði þjóðfélagsbylt-
ingarmanna og menshevikka í
Tambov, enda þótt við hefðum
ekki annað vopna en tvo fingur
til að stinga í munninn og
blístra með. Ég barðist í borg-
arastyrjöldinni. Vitið þér, að
við gerðum ekkert til að forða
lífi okkar, við vildum fengir
fórna því fyrir heimsbylting-
una.
„Hvað kom fyrir okkur?
Hvernig getum við hafa dign-
að? Hvað var það aðallega, sem
stóð í okkur? Hræðsla? Mark-
aðsgoðin? Leikhúsgoðin? Gott
og vel, ég er „lítill karl“, en
hvað um Nadyezhdu Konstan-
tinovnu Krupskayu? (Ekkju
Lenins) Skildi hún ekki, sá
hún ekki? Hversvegna hóf hún
ekki upp rödd sína? Hvað ein
einasta yfirlýsing frá henni
hefði þýtt fyrir okkur öll, jafn-
vel þótt hún kostaði líf henn-
ar sjálfrar! Hún hefði ef til
vill getað breytt okkur,
kannski hefðum við spyrnt við
hælum og hindrað að það færi
lengra?
„Og hvað um Ordzhoniko-
deze? Hann var sannikallað of-
urmenni, var það ekki? Þeir
gátu ekki bugað hann, hvorki
með því að loka hann inni í
Schliesselburg kastala eða
senda hann í þrælkun til Sí-
beríu. Hvað aftraði honum frá
að taka til máls einu sinni, að-
eins einu sinni, gegn Stalín?
Nei, það vildi heldur deyja á
dularfullan hátt eða fremja
sjálfsmorð. Er þetta hugrekki?
Viltu gera svo vel að segja mér
það?“
„Hvernig ætti ég að geta
sagt þér það, Aleksei Filippo-
vich? Hvernig á ég að geta
það? Skýrðu það út fyrir mér.“
Shulubin andvarpaði og
reyndi að skipta um stöðu á
bekknum, en hann fann til
hvernig sem hann sat.
„Það er annað, sem vekur
áhuga minn. Hér ert þú, þú ert
fæddur eftir byltinguna, en þeir
vörpuðu þér í fangelsi. Jæja,
hefurðu misst trúna á sósíal-
ismann? Eða hefurðu það
ekki?“
Kostoglotov brosti dauflega.
„Ég veit það ekki. Það varð
svo magnað þarna úti að mað-
ur gekk stundum lengra en mað-
ur ætlaði sér, af einskærri
bræði“.
Shulubin losaði um hönduna,
sem hann hafði notað til að
lyfta undir sig á bekknum. Með
þessari hendi, sem þegar var
sjúk og máttfarin, hékk hann á
öxl Olegs. „Ungi maður“, sagði
hann, „gerðu aldrei þessa
skyssu! Kenndu aldrei sósíal-
ismanum um þjáningar og harð-
æri, sem þú hefur lifað. Hvern-
ig sem hugsað er, þá hefur sag-
an hafnað kapitalismanum í
eitt skipti fyrir öll!“
Fyrir tæpu ári stóð Aleks-
andr I. Solzhenitsyn — hinn
harðleiti og þrályndi rithöf-
undur, sem átt hefur í stöðug-
um erjum við sovétvaldið síð-
asta aldarfjórðung — frammi
fyrir forráðamönnum rússneskr
ar bókmenntahefðar, leið-
togum rithöfundasambandsins,
og reyndi árangurslaust að
telja þá á að leyfa útgáfu á
siðustu verkum sínum í Sovét-
ríkjunum. „Ég hef aldrei stigið
fæti á erlenda grund,“ segir
hann í liðsbón sinni. „Alla ævi
hef ég haft mold ættlands míns
undir fótum og það er ein-
göngu þjáning þess, sem ég
skrifa um.“
Raunar er þjáning — hvort
heldur hún er líkamleg, andleg
eða sálræn — það helzta sem
Solzhenitsyn hefur á boðstól-
um, og hann skrifar um liana af
einbeittni og skilningi, sem
ekki á sinn líka hjá samtima-
rithöfundum sovézkum. Og síð-
asta skáldsaga hans, „Krabba-
deildin", er glöggt dæmi um
þetta.
Sögusviðið er yfirfullt og
niðumítt sjúkrahús, grafið ein-
„Ja, þarna .. . þarna í vinnu-
búðunum ræddum við oft um,
að það væri margt gott við
einstaklingsframtakið. Það ger-
ir lifið auðveldara, skilurðu?
Það er alltaf hægt að fá allt.
Maður veit alltaf hvar allt er
að finna.“
„Ég skal segja þér, að þetta
er hugsunarháttur Filisteans.
Það er satt að einstaklings-
hvers staðar í landflæmmu Mið
Asíu. Sjúklingarnir, sem „láta
stjórnast“ af æxlum sinum eins
og „fiskar á öngli“, eru yfir-
komnir af þjáningu sjúkdóms-
ins, þjáningu þess að dvelja í
ókunnu umhverfi, þján-
ingu þess að halda dauða-
haldi i vafasamar lækn-
ingaaðferðir — og umfram allt,
þjáningu þess að lifa á fyrstu
árunum eftir dauða Stalins, en
arfleifð harðstjórans hafði enn
ekki verið hrundið, jafnvel
ekki að hluta.
Að venju skrifar hinn rúm-
lega fimmtugi höfundur um
liluti, sem hann hefur sjálfur
reynt, hann gekk sjálfur með
æxli og dvalðist um alllangt
skcið í krabbalækningastöðv-
um. Og að venju fjallar hann
um fólk, sem eins og hann sjálf-
ur þráir að ráða yfir sínum
eigin örlögum. Önnur af tveim-
ur aðalpersónum í „Krabba-
deildinni“, fyrrverandi pólitísk
ur fangi, Kostoglotov að nafni,
er ofnæmur gagnvart missi hins
persónulega sjálfræðis — jafn-
vel í sjúkrahúsi, þar sem fólk
er að jafnaði fúst til að leggja
framtak er mjög sveigjanlegt,
en það er ekki gott nema inn-
an afar þröngra takmarkana.
Ef einstaklingsframtaki er ekki
haldið í járngreipum, getur
það af sér fólk, sem er ekkert
betra en skepnur, þetta kaup-
hallar-fólk, haldið algerlega
skefjalausri ágirnd og græðgi.
Kapitalisminn var dauðadæmd-
Framhald á bls. 11.
IN
það í sölumar fyrir vonina um
cndumýjaða heilsu. „Sjúkling-
ur er ekki fyrr kominn tilykk-
ar, en þið farið að hugsa fyrir
hann,“ segir hann bcizklega við
kvenlækni einn. „Upp frá því
fer öll hugsun fram samkvæmt
fyrirmælum ykkar, fimm mín-
útna ráðstefnum, áætlunum,
reglugerðum og hciðri læknis-
deildarinnar. Og enn einu sinni
er ég orðinn að sandkorni, eins
og ég var i fangabúðunum. Aft-
ur er ég orðinn algerlega
áhrifalaus.“
„Krabbadeildin“ á margt sam
eiginlegt með síðustu bók
Solzhenisyns þar á undan,
sem var „Innsti hringurinn“. í
báðum er þungamiðjan háð, er
svipar mjög til háðsins í „Para-
dísarmissi“, þar sem eini frjálsi
andinn er Satan sjálfur, erki-
uppreisnarseggurinn gegn aga-
valdi himnarikis og stofnandi
vítis. Bæði í „Innsta hringn-
um“ (sem fjallar um líf fanga
í rannsóknastofnun, sem ber
sterkan keim af innsta hring
vítis hjá Dante) og í „Krabba-
deildinni“ (sem raunar er ann-
FramhaH á bls. 12.
KRABBADEILD
Nokkur orð um bókina
6. júlí 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5