Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.1969, Blaðsíða 11

í huga irams. Hiið fyxdrhaigaða sex bin'da
ritverk um hermsstyrj öldinia síðari var
enn óskrifað. (Fyrstu fimm bindin voru
raunar fullgerð áður en hann tók aftur
við embætti árið 1951.) Hann þurfti að
mála myndir. Hann átti eftir að taka sér
frí. Nokkuð af starfsorku sinni helgaði
hann heilsurækt, sem var honum nauð-
syn þrátt fyrir sterka líkamsbyggingu
til að mæta hinum ógnarlegu kröfum
fimm styrjaldarára. En þetta kom ekki
í veg fyrir að hann yrði einn af skipu-
leggjurum og forvígismönnum algerlega
nýrrar áhættustarfsemi — Evrópu-
hreyfingarinnar.
í neðri deiildininii vair Clhiuirchill eran í
m’ilkJju áliti, þótt nok'kiuint sitoarð hefði
komið í það. Hann lét ekki henda sig þá
skyssu að grípa of oft fram í, hvorki
með formlegum ræðum né í fyrirspurn-
artíma. Er hann var í þeim ham gátu
framítökur hans verið tíðar, rostalegar
og stundum vakið blygðunarsemi þeirra,
sem rugluðu saman mikilmennsku og
fordild og gerðu sér ekki grein fyrir
stráknum í skapgerð hetju sinnar.
Á hverju þingi öðlast Neðri deildin
brátt sitt sérstaka svipmót. Það er óskil-
greinanlegt, undirfurðulegt en raun-
veanuileigt. Til að haifa gotit taumhald á
henni sem stjórn eða biðla til hennar
með órangri sem stjórnarandstaða, er
niaiuðsynliegt að þetokja oig sikiija hin
ýmsu geðhrif hennar. Enska þingið ár-
ið 1945 hlýtur í mörgu að hafa minnt
Churchill á þingið frá 1906 þegar hin
róttæku öfl höfðu sópað öllu til hliðar.
Þimgmiemin VertaamiarmafiLotokisiinis niutiu
vímunnar af hinum óvænta sigri. Þeir
voru hreyknir og stærilátir, móðgandi
og tillitslausir — frá okkar sjónarhóli.
Frá eigin bæjardyrum séð voru þeir
eins og Hugh Dalton komst að orði:
„ ... upphafnir, upptendraðir, óska-
börn forlaganna11.
Þótt fyrsta hrifningin tæki að réna
smáim samain í iþunigil’amiailegum formsaitir-
iðum þingsetunnar, gætti mikillar óþol-
inmæði í deildinni gagnvart öllu sem
minnti á hefðbundnar aðferðir, hvort
heldur var í umræðum eða almennri
framkomu. Hún þoldi illa langdregnar
ræður þótt snjallar væru, væru þær
fluttar í hinum gamla þingstíl. Ekki
var þessi andi heldur takmarkaður við
meirihlutaflokkinn. Churchill reyndist í
fyrstu erfitt að aðlaga sig hinum
breyttu aðstæðum. Við og við flutti
hann langa ræðu, sem hlýtt hefði ver-
ið á með athygli og fagnandi iófataki
aðeins fáum mánuðum áður. En að form-
inu til voru þær stundum of þunglama-
legar og jiaifnivel árásimair eða áví/tuirn-
ar of stílfærðar til að falla þessari sam-
kundu í geð, sem að svo miklum hluta
var alls óvön verksviði og vinnuað-
ferðum þingsins.
Auk þess talaði forsætisráðherrann,
Attlee, sjaldan lengur en 20 mínútur í
einu og hafið tamið sér lágróma ræðu-
flutning og óbrotið orðalag sem nálgað-
ist að vera hversdagslegt, ásamt vissri
glettni, sem féll í góðan jarðveg hjá
fylgismönnum hans og virtist mjög í
anda hinnar nýju afstöðu til málanna.
Þegar vítur eða aðrar árásir á stjórn-
ina komu fram frá stjórnarandstöðunni,
tókst honum venjulega að verða næstur
á eftir fyrsta ræðumanni. Churchill
reið að jafnaði á vaðið með kröftugri
og hofmannlegri ræðu, sem hér og þar
vair fleyguð nýstárlegum hugmyndum
og krydduð óviðjafnanlegri kímni. En
hún var of vandlega samin, of klassísk
og umfram allt of löng.
Er Attlee stóð upp til að svara hafði
hann óvænt áhrif, eins og þegar smá-
strákur stingur gat á stóran uppblás-
inn belg með títuprjóni. Undir hinum
fuxðiu-ihversdaigs'liegu tiJ’iS'vöiriuim hanis fór
hin mikla voð Churchills að gliðna í
sundur. Gagnvart hæðni hans og jarð-
bundinni málsmeðferð mátti hugarflug
og snilli sín einskis.
Við eitt slíkt tækifæri, á meðan
hróður ríkisstjórnarinnar var enn sem
hæstur og ský vandamála heimafyrir og
erlendis hafði ekki enn dregið á hinn
fagna morguinhimiin, gerði Churchill vei
undirbúna og mikið auglýsta atlögu —
til þess eins að verða vikið til hliðar
og ummæli hans að engu ger, einmitt
með slíkum mótleik frá Attlee, sem ég
hef nú verið að lýsa.
Þegar við gengum inn í reyksalinn
og að borðinu þar sem Churchill var
vanur að sitja, söfnuðust nokkrir þing-
menn í kringum hann og ég sá að hann
var niðurdreginn, reiður og forviða á
því sem gerzt hafði. Hann vissi að hann
hafði flutt góða ræðu og lagt í hana
töluverða vinnu og hugsun. En hún
hafði geiigað. Einhveirin veigimin hafði Att-
lee, sem varla lauk nokkurri setningu
til fulls né hafði nein sjónarmið að heit-
ið gæti, kveðið hann í kútinn. Þarna
kom til okkar flokksbróðir einn, vin-
sæll en nokkuð seinheppinn á stundum.
„Finnst yður ekki furðulegt, herra Chur
chill,“ sagði hann, „hversu mjög Attlee
hefur vaxið? Það er stórmerkilegt. Eins
og til dæmis ræðan hans í dag. Hann
hefur vaxið gífurlega." „Jæja, finnst
yður það,“ svaraði Churchill hrana-
lega. „Sannarlega, forsætisráðherra —
herra Churchill á ég við. Attlee hefur
vaxið alveg ótrúlega." „Einmitt", svar-
aði Churchill. „Hafið þér niakitouirn tfcna
lesið Maeterlinck, majór?“ Því þessi
seinheppni en hreinskilni vinur okkar
var auðvitað majór. „Nei, ég hef ekki
lesið Maeterlinck“. (Ég efast reyndar
um að hanin hafi heyrt hams geitið).
„Jæja, ef þér lesið Maeterlinck," var
svarið, „þá komizt þér að því, að ef
maður elur maðk á drottningarhunangi
þá geitur hainin orðið að býflugnadrottn-
ingu“. Aldrei hefur áhrifum valdsins á
skapgerðina verið betur lýst. Churchill
leið betur. En majórinn virtist undr-
andi.
Fyrir heimsstyrjöldina síðari og
fyrstu árin eftir hana var neðri deild
þingsins ekki eins þrautskipulögð og
hún er nú. Þetta kom hvergi betur
fram ein í breytni stjórnairianidsitöðiuinin-
ar. Leiðtogi hennar (sem oft var fyrr-
verandi forsætisráðherra) hafði í kring
um sig nokkra ráðgjafa, sem blöðin
höfðu skírt „skuggaráðuneytið“ eftir
1929. En meðlimum þess var ekki út-
hlutað neinum ákveðnum embættum
eins og í venjulegu ráðuneyti.
Þingmönnum var forðað frá þeirri
fjarstæðu að vera kallaðir „skugga“
samgöngumálaráðherra eða „skugga“-
póst- og símamálaráðherra. Hin nýja
tízka, sem stundum gekk svo langt að
útnefna „skugga“-aðstoðarritara, var
tekin upp af Verkamannaflokknum á
hinu langa tímabili hans í stjórn-
airamdstöðiu frá 1951 til 1964, on íhalds-
flokkurinn fylgdi svo á eftir. Mjög
slæmir ágallar eru á þessu fyrirkomu-
lagi. Það er eingöngu af bekkjum stjórn
arandstöðunnar sem þingmönnum, að
fyrrveramdi náðherruim meðitöldium, er
kleift að ræða hin margvíslegustu mál-
efni. Það er flokki í stjórnarandstöðu
helzta sárabótin, að hann getur þjálf-
að einstaklinga í fjölda viðfangsefna
svo þeir getd. öðiazt reymsilu og þetok-
inigu á sem breiðustum vetitvamgi. í emib-
ættum eru meinm að mitolu leyti um-
luktir veggjum ráðuneytis síns. Séu
þeir embættislausir eiga þeir að fá að
vera frjálsir og óbundnir. Sú var að
minnsta kosti hugmynd Churchills.
Gegn hinum sterka þingminnihluta
stjórnarandstöðunnar stóð ein hin hæf-
asta ritoisgtjóm sfðari tímia og sömu
leiðis ein sú öflugasta þar til hún tók
að leysast upp af útvortis hnjaski og
innvortis sundurþykkju. Það hafði ver-
ið gagmilieg viðbáira, þótt etoki væri húm
göfugmannleg í kosningum fyrir styrj-
öldina að þrátt fyrir tvö stutt reynslu-
tímabil — árið 1924 og frá 1929—1931
— ætti Verkamannaflokkurinn enga
hæfa menn í ráðherraembætti. En þetta
átti sannarlega ekki við árið 1945. í
bandalagsstjórninni á stríðsárunum
höfðu komið fram margir mikilhæfir
menn, sem voru almenningi vel og að
góðu touinmir.
ER ÞÁ HÆCT...
Firiaimihald af bilis. 5.
ur siðfræðilega áður en hann
var dæmdur hagfræðilega. Fyr-
ir löngu.“
„Svo að ég sé alveg hrein-
dkil‘inin,“ svara’ðd Oieg og kdpr-
aði ennið, „ég hef hitt fólk,
haldið skefjalausri ágirnd og
græðgi, í okkar þjóðfélagi líka.
Og ég á ekki við iðnaðarmenn
eða viðgerðarmenn með ríkis-
réttindi."
„Rétt er það!“ sagði Shulu-
bin, og hönd hans hvíldi þyngra
og þyngra á öxl Olegs. „En
er sósialismanum um að kenna?
Við kúventum nokkuð snögg-
lega, við héldum að það væri
nóg að breyta framleiðsluhátt -
um og þá myndi fólkið strax
breytast líka. En breyttist það?
Fjandinn fjærri mér! Það
breyttist ekki hót. Maðurinn er
allur líffræðilegur. Það tekur
þúsundir ára að breyta hon-
um.“
„Er þá hægt að koma á sósíal-
isma?“
„Er það hægt, já? Það er
gáta, er það ekki? Þeir tala
um „lýðræðis" s ósíalisma, en
það er bara kák, það snertir
ekki við kjarna sósíalisman3.
Þar er aðeins átt við formið,
sem sósíalisminn er innleiddur
með og byggingu ríkisins, sem
það gerir. Það er aðeins yfir-
lýsing um að höfuð verði ekki
látin fjúka, en segir ekkert um
það á hverju þessi sósíalismi
verði byggður. Það er ekki
hægt að byggja sósíalisma á
gnægð efnahagslegra gæða,
vegna þess að fólk hegðar sér
stundum eins og nautahjörð,
það ryðst fram og traðkar þessi
gæði niður í jörðina. Ekki er
heldur hafandi sósíalismi sem
klifar í sífellu á hatri, því að
líf þjóðfélagsins verður ekki
byggt á hatri. Þegar maður hef
ur brunnið af hatri ár út og ár
inn, þá getur hann ekki til-
kynnt blátt áfram einn góðan
veðurdag: „Nú er komið nóg!
Héðan í frá er ég hættur öllu
hatri, nú ætla ég aðeins að
elska!“ Nei. Ef hann er vanur
að haita. Hanin fiinmiuir eiinihiveim
að hata. Hainin fininuir e’iintoveirin
nær sér, sem hann getur hatað.
Kannastu við ljóðið eftir Her-
wegh? — Þar til hönd vor er
brunnin til ösku, hún halda
skal um sverðið. —
Oleg tók upp þráðinn: „—Við
höfum elskað nógu lengi, nú
viljum við loks fá að hata —
Auðvitað kannast ég við það,
við lærðum það í skóla.“
„Einmitt, þú lærðir það i
skóla, það er það, sem er svo
hræðilegt. Þeir kenndu ykkur
þetta ljóð í skólanum, þegar
þeir hefðu átt að kenna ykkur
þveröfugt við: fjandinn eigi
allt ykkar hatur, nú viljum við
loksins fá að elska! Þannig ætti
sósíalismi að vera.“
„Þú átt við kristinn sósíal-
isma, eða hvað?“ spurði Oleg
og rieynidd að giztaa.
„Það er of langt gengið að
kalla hann „kristinn“. í þjóð-
félögum, sem áður lutu Hitler
og Mussolini eru til stjórnmála-
flokkar, sem kalla sig þessu
nafni, en ég get ekki ímyndað
mér úr hverjum eða með hverj-
um þeir ætla sér að byggja upp
þessa tegund sósíalisma. í lok
síðustu aldar ókvað Tolstoy að
útbreiða raunhæfan kristindóm
í þjóðfélaginu, en samtíðar-
mönnum hans reyndist ógerning
ur að lifa eftir vonum hans,
boðskapur hans var í engum
tengzlum við raunveruleikann.
Ég tel, að fyrir Rússland sér-
staklega, með okkar iðranir,
játningar og uppreisnir, okkar
Dostojefski, Tolstoy og Kropo-
tin, sé aðeins einn sannur sósíal
ismi, og það er siðfræðilegur
sósíalismi. Það er nokkuð, sem
er fullkomlega raunhæft.“
Kostoglotov pírði augun.
„En þessi siðfræðilegi sósíal-
ismi,“ sagði hann, „hvernig ætt
um við að hugsa okkur hann?
Hvernig ætti hann að vera?“
„Það er ekki mikill vandi að
hugsa sér hann“, sagði Shulu-
bin.
Rödd hans var aftur orðin
lifandi, en ofvænissvipurinn
var farinn af honum. Hann var
glaðlega lifandi og það var
greinilegt að hann hefði mjög
gjarnan viljað sannfæra Kosto-
glotov. Hann talaði mjög skýrt,
eins og skólameistari í kennslu
stund.
„Við verðum að sýna heim-
inum þjóðfélag, þar sem öll
samskipti, grundvallarreglur
og lög eru runnin beint frá al-
mennu siðgæðislögmáli, og frá
Iþví eingömigu. Siðifnæðilaga'r
kröfur myndu ráða öllum út-
reikningum: hvernig eigi að ala
upp böim, uirudáir hvað ©iigi að
búa þau, að hvaða ma'rkimiði
skuli beina störfum fullorðinna
og hvernig tómstundir þeirra
Skuili nýttar. Hvað sner'tiir vís-
indarannsóknir, ættu þær að-
eins að fara fram á þeim svið-
um, sem ekki brjóta í bága við
grundvallarsiðgæði, fyrst og
fremst þeim, sem ekki
spilla vísindamönnunum sjálf-
um. Sama myndi gilda um ut-
anríkisstefnuna. Hvenær sem
spurning kæmi fram um landa-
mæri, ættum við ekki að hugsa
um hve mikið ríkari eða sterk-
ari aðgerðir í þessa eða hina
áttina myndu gera okkur, eða
hvort þær yrðu okkur álits-
auki. Við ættum að hafa að-
eins einn mælikvarða: að hve
miklu leyti er það siðfræðilega
rétt?“
„Já, en þetta er varla ger-
legt, er það? Ekki næstu tvö
hundruð árin?“ — Kostoglotov
hnyklaði brýrnar — „En bíddu
aðeins við. Ég er ekki alveg
með á eitt atriði. Hver er hinn
efnislegi grundvöllur þessarar
fyrirætlunar þinnar? Það verð
ur eitthvert efnahagskerfi að
vera, er það ekki? Það geng-
ur fyrir öllu öðru.“
„Gerir það það? Það er álita-
mál. Til dæmis heldur Vladi-
mir Soliovyov*) því fram á aill
sannfærandi hátt, að hagkerfi
gæti og ætti að byggjast á sið-
fræðilegum grundvelli.“
„Hvað þá? Siðfræðin fyrst
og hagkerfið á eftir?“ Kosto-
glotov virtist ringlaður.
„Einmitt! Heyrðu mig, þú
©rt Rúissi en h’eifur aiu'ðvitað
ekki lesið eitt einasta orð eft-
ir Vladimir Solovyov, er það?“
Kostoglotov setti stút á
munninn og geiflaði hann fram
og aftur sem neikvætt svar við
spurningunni.
„Nú, þú hefur þó allavega
heyrt hann nefndan?“
„Já, þegar ég var inni.“
„En þú heifur að mimrasitia
kosti lesið eitthvað eftir Kro-
potkin, eða hvað? „Gagnkvæm
aðstoð meðal manna“?“
Kostogilo'tov breyfði variirn-
ar aftur á sama hátt.
„Jú, auðvibað, hainin er óá-
reiðianlegiur, svo hvers vegina
skyldirðu lesa hann. Hvað um
Mikhaylovski? Nei, auðvitað
ekki, hann var afsannaður, var
það ekki, bannaður og fjar-
lægður úr bókasöfnum?"
„Hvenær hefði ég getað les-
ið þá? Hvaða bækur hefði ég
nokkurntíma getað lesið?“
spurði Kostoglotov gramur.
„Alla ævi hef ég sveitzt blóð-
inu og þó spyr fólk mig í sí-
fellu „Hefurðu lesið þetta? Hef
urðu lesið hitt?“ Þegar ég var í
hernum, sleppti ég ekki skófl-
unni nokkra stund. í vinnubúð-
urauim var það eins. Og hérnia í
útlegðinni er það sama sagan,
nema hvað nú er það hlújárn.
Hvenær hef ég haft tíma til að
lesa?“
En andlit Shulubins, með
kringlótt augun og loðnar auga
brýrnar, ljómaði af hlakkandi
svip dýrs, sem hefur elt uppi
bráð sína. „Og þarna sérðu“,
sagði hann, „þetta er siðfræði-
legur sósíalismi. Það á ekki að
beina fólki í átt til hamingj-
6. júl'i 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H