Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.1969, Page 13

Garðar
Halldórsson:
GEIMF3EÐ
*
%
\

4 %
í goðra manna
« L P 0 •
L L M
% 0
• o% o.
• 03

£0*

V

4°
vf'« S
4 *
*!ry
£

íf
^ .
A/ •
01,
.©

L®
AT <í
i J*
rM
i—I
5>
a&*
r
q.'eni jctxÆj
*
-<4 4 %r’
v 4. v
^ <y v
<H
<D
Í3D
&
4
a v
V,
& . °
\.
átam*,
sem ár fram líði
af fjöllum ofan
og hringi sig milluitt
heiðavatna“.
Silfurlindinn, sem er
„lagður hagiega
með laufkvifcum enda,
er blaktir tii á báða vegu“,
hann minnir á
„öidukvikt
eyjabelti“,
er
„leikur við íslands
öldnu strendur
í svalri hafgolu
6 sumri miðju,
er sölgáruð hrönn
að sandi rennir
gulltypptu iöðri
geisla kvikut'
Niðurhiutinn sameinast upp-
hlutnum
„sem iðjagraent
grösugt sléttlendi
með geirum þéttum
sameinast dökkum
dalahlíðum'".
Og að síðustu er svo skreyt-
ingin á pilsfaldinum
„sem dögglituð
á dags raorgni
sólu mót
af sunnanblæ hreyfð
blá og gul valia-
blóm á sumrum
glitri um íslands
grundir og fún“.
Þannig mínnir sérhver eind
þessa fagra búnings á fóstur-
jörðina í sínu fegursta skrúðL
IH.
Ekki var það ætlunin að
minnast svona rækilega allra
þeirra ágætu listamanma, sem
eiga Ijóð í umræddri bók, en
því hef ég farið svo mörgum
orðum um þessa elztu, að áður
þekktum við svo lítið til þeirra.
þótt þeir hafi verið okkur hug-
leiknir, hver á sinn hátt. En að
þessum þremur fráskildum höf-
um við verið í persónúiegri
snertingu við höfimda Lásta-
mannaijóSa, virt fyrir okkur
verk þeirra í söftium, skólum
og öðrum opinberum bygging-
um, í stofum kunningjanna eða
á okkar eigin veggjum. Auk
þess eru þeir svo persönulegir
kunningjar okkar eða vinir. Það
væri sannaTlega að fara í geit-
arfeús að leita uliar, ef maður
vildi fara að blaða í Ijóðum
þeirra til þess að finna þar
listaverk, sem stæðu framar eða
jafnfætis þeim verkum, sem þeir
hafa gert með peaisli eða meitli.
Þó enu ekki alls staðar þær
ómælisvíddir, að ekki
imegi tengja í xnilli og
fá nokkrar hliðstæður.
Ég tek sem dæmi meistara
meistaranna, Jóhannes Kjarval.
Þött ég væri staddur meðal
fegurstu málverka hans, Uði
mér ekki ur mimni málverkið,
sem hann gefur í Listamaima-
ljóðum af stórtorotimni speglun
Seyðisfjarðar:
„Pjallhringsins tvöfalda tal
togar skynsemd að upphafs-
lindum.
Hnjúkurínn sína fegurð ei fal,
— sem firðinum lyftir á eigin
síns tindum“.
I blæbrigðum spegiunarinnar
verður einn hrikalegur fjall-
garður „sem ryðgað sverð út í
himinsins heim“. Þá finnst mér
þessi staka vera málverk, sem
ekki líður úr minni:
„Hátt við sólar æsku átt
elds hjá ljósastjökum
geisla móðir gengur hátt
gulls á f jallabökum“.
Og í mínum augum sveipast
eins og helgiltn um öll hans
listaverk þessar Ijóðlínur:
„Eitthvað nýtt þú átt að finna
endurgjaldið það er vinna
ágóðinn verður átakið
æðri köllun öllum þjóðum.
Endurheimt úr jarðar sjóðum
Aleiga þín er áræðið“.
IV.
Ef nútímamálarar okkar, sem
kvæði eiga í listamannaljóðum,
hefðu skilað kynslóð aldamót-
anna síðustu þessum Ijóðum sín
um, þá hefðu bókmenntamenn-
irnir dæmt Kjarval siórbrotn-
asta skáldið, en líklega hefði
Ríkarður Jónsson notið mestr-
ar alþýðuhylli. Eorsjónin bjó
Bíkarð þess háttar listgáfu, að
frá upphafi var hún ekki bund-
in einstefnuakstri. Þegar ég sá
Ríkarð í fyrsta sinn, og stðan
hefur meira en háift hundrað
ársóla gengið til viðar, þá
söng hann bassa í tvísöng á
móti Einari heitnum Indriðasyni
Þá hafði ég aldregi fyrr heyrt
þvílíkan bassa, djúpan oghrein
an. Síðan þykist ég hafa spurt
það með sanni, að í útlandinu
hafi kunnáttumenn hvatt hann
til að leggja inn á brautir þeirr-
ar listar og talið, að þar myndi
biða hans mikiil frami. Mér er
fil efs, að vanmáttarkennd
gagnvart viðfangsefninu liafi
valdið því, að sú braut var ekki
valin, eða ástleysi í garð þeirr-
ar listgreinar. Hitt þætti mér
líklegra, að þar hafi meiru
valdið sterkari hneigð til sköp
unar eigin verka en túlkunar
annarra. Rikarður skóp sér
þjöðfrægð fyrir meðhöndlan
sina á trjáviði, grjóti og málm-
um, og verk hans hlasa við veg-
farendum almannaleiða víðsveg
ar um land. Höggmyndalist og
útskurður í tré eru þær grein-
ar, sem hafið hafa nafn hans
á loft, en hann hefur einnig
kynnt listfengi sitt í formi lína
og Ijósbrigða á pappa með rit-
blýi og svartkrít, svo að vel
muna þeir, er kynnzt hafa. Og
svo yrkir Ríkarður ljóð. Það
eru engin frammúrljóð. Hann
fylgir meitluðum formum ís-
lenzkrar Ijóðagerðar með sömu
nákvæmni og öryggi sem hann
væri að meitia líkan af vini sin-
um. Hann seilist ekkert langt
eftir yrkisefnum. Kvæðin hans
í Listamannaljóðum eru fyrst
og fremist tækifærislkvæði og
ekki ætlað neitt sérstakt hlut-
verk utan síns tækifæris. Hann
yrkir til fagnaðarauka við álfa
dans á Ðjúpavogi og fetar þar
í fótspor hins ágæta Austfirð-
ings Jóns Ólafssonar:
„Tökum spirett ljúft og létt,
ljóma slær á gjá,
lengi brennur ástareldur álfun
um hjá“.
Þegar austfirzkir bændur
koma hópferð til Suðurlands,
þá flytur sá ágæti Austfirðing-
ur Ríkarður Jónsson þeim ljóð
á sjálfum Þingvelli við Öxará
og lofsyngur þar íslenzka mold
og íslenzk fjöll og þó sérstak-
lega austantil á landinu, bví
að þar er allt fremst, og svona
langt gengur hann í Austfjarða-
lofi sínu:
„Og austfirzka þokan, er
faðmar sín fjöll,
er fegursta þokan á allri
jörðu“.
Svo viðheldur Ríkarður þeim
þjóðlega sið að mæra gengna
merkismenn í ljóði, og þar má
sjá ófá nákvæm meitilförin í ætt
við þau, sém við sjáum í högg-
myndunum, sem hann hefur gert
af samborgurum sínum. Það
vissi ég fyrir nokkru, að Jón
nokkur í Skjálg í Kolbeins-
staðahreppi myndi lítt gleym-
anlegur þeim er honum kynnt-
ust. Hann var sóknarbarn og
nágranni séra Áma Þórarins-
sonar, var einn ágætasti vinur
hans og kvaldi hann mest allra
manna. Þessum manni kynntist
Ríkarður persónulega og meitl-
ar minningu hans í 60 ljóðlín-
um, þar sem þessar er að finna
meðal annarra:
„Hreinskilni og hispursleysi
helzt var ljóður þinn:
það sem einna sízt má segja,
er sannleiksþátturinn.
Furða samt, hve fáa stungu
fyndnu meinhornin“.
Um þetta kvæði sagði séra
Árni: Þetta er alveg heims-
frægt kvæðL og þó að allir
Snæfellmgar væru spyrtir
saman á afturlöppunum og
hengdir upp í eldhús og ættu
að vinna sér það til lífs að
gjöra eina einustu af þessum
vísum, þá hefðu þeir fyrr orð-
ið að láta drepa sig en að geta
það. Og manni hafa orðið minn-
isstæð ósnjallari vísuorð og
myrkari en þessi, sem Ríkarður
yrkir að séra Árna látnum:
„Þó ég yrði þúsund ára,
þekki ég aldrei slíkan mann“,
og
„þvílíkt líf og ljós og hiti
leiftrar kringum fáa menn“.
V.
Með hverjum þeirra lista-
manna, sem ljóð eiga í þessari
bók, hef ég dvalið nokkra
stund í góðu tómi, og ég hef
notið þeirra stunda. Þegar við
lesum Ijóð þessara manna, sem
við þekkjum í gegnum iist
þeirra eða persónuleg kynni eða
hvort tveggja, þá finnum við
slegið á hina margháttuðustu
strengL — Hér rekst ég á vísu
eftir Gunnfríði Jónsdóttur, sem
hún segir orta á ferð til Guð-
mundar frá Nesi i Selvogi:
„Þá er ég vinar fer á fund,
finn ég skjólið hverju sinni,
þó ei sé nema stutta stimd,
það styrkir mig í framtíðinni“,
Gunnfríður hefur sjálfsagt
kynnzt Guðmundi, þegar hun
vann að listaverkinu sínu, sem
stendur við Strandarkirkju sem
tákn hins góða engils, sem
breiðir út vængi á strönd hins
mikla ólgusjávar lífsins og vm-
ar leið gegnum brimgarða hörm
unganna. Gunnfríður yrkir til
Guðmundar frá Nesi, og það
skil ég svo, að þá hafi hann
verið fluttur til Reykjavíkur,
þegar listakonan leggur leið
sína til hans í leit að skjóli og
styrk. Þá er Guðmundur hnig-
inn að aldri, og blindur var
hann síðustu ár ævinnar. En
okkur, sem þekktum Guðmund
persónulega, þennan einstæða
bónda að gáfum og skapstyrk
og bókfræði, þykja það ekki
ótrúleg tíðindi, að fram til
hinztu stundar hans hafi and-
að frá honum styrkjandi straum
um þeim til handa, sem leita
skapfestu leitandi sálar, sem
aldrei hefur látið bugast í bar-
áttu lífsins. En slíkur var Guð-
mundur, sem einu sinni hét Guð-
mundur í Borgum í Hornafirði.
— Guðmundur frá Miðdal yrk
ir til skálds:
„Þú ert eins og úthaf
hinna eilífu storma,
sem ekki veit sinn óþrjótandi
mátt“.
Hann yrkir líka mikið ásta-
kvæði um drottningu hjarta
síns:
„Á ómælisleiðum
allt var hljótt.
Hvíldum við á skýjum þá ham-
ingjunótt“.
En svo:
„Skilur okkur úthaf
og skapanom reið.
Drottning er nú engin á
Dynskógaheið".
— Og hér er Freymóður Jó-
hannesson og elskar hana
mömmu sína, eins og þegar við
vorum saman í Gagnfræðaskól-
anum á Akureyri fyrir 56 ár-
um:
„Og þegar blessuð sólin gegnum
glugga,
með geislum sinum strýkur
vanga minn,
mér finnst það vera hönd þín
mig að hugga
— og hjartað öðlast ró við
barminn þinn“.
— Listamennirnir hafa auga
fyrir hversdagsfyrirbærum lífs
ins. Ásgeir Bjamþórsson labb-
ar niður heiðina og virðir fyr-
ir sér sveitina,
„þarna sem blessaður bóniinn
búinu unir vel
og þurrkar reifið af rollu
á ryðgaðri sláttuvél“.
— Ólafur Túbads reikar inni
á eyðiheiðum:
„allt er kyrrlátt, blítt og rótt
farandsveini á förnum leiðum,
fagra, ljúfa júlínótt.“
Við könnumst ósköp vel við
tóninn. ólafur Túbals er alinn
upp í Fljótshlíðiani eins og Þor
steinn Erlingsson, og auðvitað
hefur hann kunnað kvæðin hans
um Fljótshlíöina orði til orðs
sem og fleiri. Vissulega getum
við með sanni sagt, að lítið fari
fyrir sjálfstæði lærisveinsins
gagnvart meistaranum í Ijóða-
gerðinnL en rétt væri að vfir-
vega í rólegheitum, hvaða þátt
ást listmálarans á Ijóðum fyrir
rennarans hefur átt í því að
opna augu hans fyrir beirri
fegurð, sem hann síðar festi á
léreft með systkinum sínum til
unaðarauka. Og það hygg ég
raunar ókannað mál, hve mik-
inn þátt ljóðagerð fyrri alda
snillinga hefur átt í hinni
miklu grósku í myndlist þessar
ar aldar og hvar sjá mætti
augijós merki þess. Þetta hygg
ég að vera mætti merkilegt
ranansóknairefm út af fyjir sig.
VI.
Ljóðlínur þær, sem ég hef
vilnað til í þessu snjaili mínu,
hafa allar verið gerðar að hefð
bundnum kvæðaháttum íslenzk
um. En ljóðform bessara Lista-
maimaljóða er hið fjölbreyti-
legasta. Það spannar allt frá
fornvrðislagi og dróttkviðum til
hringhendra ferskeytlna og oft
FramhaW á bte. 15.
lð. ágúsit 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13