Lesbók Morgunblaðsins - 19.10.1969, Blaðsíða 2

m
n.
Að öðru leyti má segja, að
slysaför ReyrMistaðaTmianrna sé
ekkert einsdæmi í landiiniu. „Um
fjöllin liggja fneðin spor, feigð-
in á þar heima“, segir Grímiur.
Enda eru þess mörg dæmin í
þessu haTðbýla landi, fyrr og
síðar, að menm hafi týnt lífi úti
í ógnarveðrum og óraviðáttum
landsms, ósjaldan fleiri saman.
Eitt sinn urðu t.d. 18 menm úti
á Tvídægruheiði, og enn megum
við í þessum landshluta minnast
mannskaðans mikla á Mosfells-
heiði upp úr miðri síðustu öld,
svo dæmi séu nefnd. Hins má
litea mirmast, að oft fór í þess-
um efnum betur en á horfðist,
eða til var stofn-að, og var þar
fyrir að þaikfca þeirri fcarl-
menn-steu og æðruleysi í háska
og mainnraunum, sem þjóðinná
er runnin í merg og bein í ald-
anna stríði. Að líkum lætur, að
ferði-r um Kjalveg hafi eteki
alltaf verið auðsóttar eða án
áhættu, einni helztu öræfaleið
landsins að fomu og nýju. Á
söguöld höfðu menn sbefnufarir
miklar á Kili og liðsflutninga,
þar réðu höfðingjar landsins
gjarnan ráðum sínum, þar fór
Gissur yfir með lið sitt til Ör-
lygsstaðabardaga, þar voru og
ráðin örlög Snorra Sturlusonar,
og e-nn á þeim slóðum var höfð-
ingi Austfirðinga, Oddur Þórar
insson, nær orðinn úti með 30
manna lið 1255. Allt að einiu
hafa mannskaðar ekki orðið á
Kjalvegi, svo teljandi sé. Slys-
fairiir BeynástaSiairanaininiaeiriutwer
mestu, sem um er vitað á þess-
uim slóðu-m, og má hafa það til
marks um þamn óhugnað, sem
greip um sig í landinu við þau
tíðindi, að ierðír um Kjöl lögð-
ust að mestu niður allt fram
umdir síðustu aldamót. Em því
hefir slys þetta jafnan „leitað á
hugi kynsi]óðamina“, eins og til
er vitnað hér að frama-n, að
eftirmál þess urðu svo hatram-
leg, að til einsdæma má telja,
og engum tekizt að gera sér
fulla grein fyrir því, sem raun-
verulega gerðist. Loks hefir það
nokfcru um valdið, að fyrirfólk
þeirra tima átti hlut, sem mikl-
ar ættir eru út af komnar, og
reyndar einnig hinum, sem sök-
um voru bornir þar á meðal
fjöldi m-erkra núlifandi manma.
Síðustu ár hafa m-ar-gir fræði-
menn skri-fað um Reymiisitaðar-
mál, Jón Eyþónsson, Magmús
BjömBson á Syðra-Hól'i, Tómas
GuðmiumidlsBioin sikáld, Benedikt
fná Haftedigá, Guðmuoduir frá
Brandstöðum. Og lofcs nú um
áramótin kom út bófc: „Beyni-
sitaðarbnæðiuir" eftir Guðlau-g
Guð-miundsson., — að vísu sfcáld
saga öðrum þræði, — þar sem
gerð er tilra-un til þess að leys-a
gátu-na og rekja samhengi og
rás þessana atburða. Byggir höf
undur á heimildium þeim, sem
tiitækiar enu, þ.á.m. einnig munn
mælum og sögn-um, en fyllir í
eyðurnar eftir eigin hogmynda
fki-gi. Segja má, að höfundi f-ar-
ilst þetta allvel úr hienidi, enida
er bófcin hin læsile-gasta. E-n
þar með er ekfci -sagt, að for-
sendur þær, sem höfundur gefu-r
sér, séu enidiiie'ga þæx róttu, eða
að við séum í rauninni nofckru
nær um ráðninigtu þeimair undar
legu krossgátu, sem hér liggur
fyrir Enda þóít það sé alls ekki
ætlun mín, að fara að skrifa
neinm ritdóm, eins og það er
venjulega skilið, hefir bókin
samt með nokkrum hætti orðið
tileíni þe-ssara a-thugasemda.
hl
,,L-au-s-n“ eða hu-gmynd bókar-
höf. um afdrif Staðarmanna við
borgina er í sjálfu sér einföld:
Hann hugsar sér þá félaga, eink
um unglingana, þrotna og yfir-
komna, af kulda og vosi, en ör-
æfastorminn æðandi og engu
jþyrmainidi Ha-fi bræðuimir látizt
fyrstir, en þeir fél-agar, sem enn
voru lífs og uppi standandi, þá
fluitt lík þeirra út úr tjaldinu,
og komið þeim fyrir alllangt
frá, og borið grjót á til að verja
þau vargi. Síðia-n hafi þeiir sjálf
ir la-gzt fyrir og beðið daiuða
síns, n-ema Jón Auistmann, sem
lagt hafi út í hríðina, og freist-
að þess að ná til byggða eftir
hjálp.
Sairikvæmat þessari skýri-ngu
verður „líkránunum" ofaukið í
sögu-na, og öllum þ-ar til heyr-
andi grunsemdum. Þar með dett
ur líka að roestu botninn úr öll-
um þeim kynjasögum og get-
gátum, draumvisum og dulræn-
um fyrirbrigðum, sem í þjóðtrú
og munnimaelin hafa ofizit iirun í
sögu þessaxa atbu-rða. Leynd-ar-
dómiur Líkaborga-rinn-ar væri þá
í rauniinni að eragu orðinin, ó-
hug-naðurinn ekke-rt umfram hið
„venjulega" í sambandi við slys
fairir. Það sem -gerzt haiPði vair
aamkvæmt þessu ekfci annað en
það, að men-ni-rnir uirðu úti, án
þess að nokfcuð hafi verið dul-
arfullt eða sérstakliega fr-ásagn-
arvert um þann aitburð.
Nú akal því ekki neitað, að
skýrinig þesisi geti haft mikið til
síns máls. Þó hygg ég, að hún
fái vairt eðia ekfki stað'izit við nán
ari í'hugiun. En jafnvel þótt
gengið sé út frá, að líkaránin
hafi verið upplost eitt og ályg-
air, væiri ekki þ-ar með sagt, að
saga Beynistað'arrma-nna hafi
„misst glæpinn", eins og þar
ste-nd'ur. Huigsanl-egt væri að
hann hafi þá einuingis fl-utzt um
siet, fsarzt yfir á anin-að svið.
Gátan væri þá í rauninni enn
óráðin, eftir sem áður.
Fyrir nokibrum árum gerði ég
mér til gaimans, að skyggnast
dálíitið í frumlbókianir í líkaráns
réttarhöldunum og síðan aðrar
heimildir, sem fyrir lsegju og
helzt vær-i á að byggja. Hafði
sú spurn-in-g len-gi leitað á mig,
eins og áreiðanlega fleiri, sem
ættir rekja þa-nigað norður o-g
til þess fólks, sem hér kom við
sögur, — bæði ákærenda og á-
kærðra, — hvort sakaráburður
þesBii um lífcairáiniiin mjmdi í
raun og sannledfca eiga við rök
að styðjast. En það hefir aldrei
farið dul-t, að almen-ningsálitið
befir frá því fyr-sta talið „líka-
ránsmennin-a“ sann-a að sök,
þótt efcki tækis-t að koma lög-
um yflr þá. Þá h-afa fræðime-nn
þeii, sem um þessi mál hafa ri-t-
að fynr og síðár, mjög Jagzt á
sömu sveif. Því var það, að í
grein sem ég skrifaði í jólablað
eitt fyrir niokkrum áirum, vék ég
la-uslega að þessu máli, — að
vísu í öðru sambandi, — en þar
segir m.a.:
„En hver urð<u raunveruleg
afdrif Beyni-staðarmiannia? Af
réttarskjölum í „lífcaránsmál-
inu“ má roarka, að þeir hafi
efcki orðið úti í ve-njule-gri m-erk
ingu þess orðs, þ.e. ekki flarizt
úr kulda eða hu-n-gri. Kápur
þeirra og ferðaúlpur voru fyrir
utan tjaldið um vorið, þegiar að
va-r komið, og matfön-g voru enn
fremur í tjaldin-u. Menn hafa
gjarnan viljað telja ferðalag
þeirra Beynis-taðarmanna mesta
feigðanflan, þar sem komið var
flraim í vetumætur oig ailllra
veðra von á fjöllum. Bkki þurfti
það nú að vera svo mjög. Kjal-
vegur var m-eira g-róinn þá e-n
nú, og veður-lag og útlit gott
þessa d-aga, suðlæg átt og 2—3
gr. hiíti su-nnan fjalla, (Vfeður-
bók Hann-esar biskups) og út-
bún-aður fe-rðámann-anna sjálf-
sagt í bezta lagi, miðað við það,
sem þá gerðist. En 'hvað var svo
sem gerzt hefur? Hvað um þetta
niorðianlstónviðri, sem á að hiafa
skollið á? Eitthvað sýn-ist það
málum blandað, því féð, s-em
komst af, hrakti norður af, þ.e.
móti veðrinu. Efcfci verður h-eld
ur séð að nofckrar allra minnsitu
likur, hvað þá sanmainir, h-afi
komið fram fyrir því, að þeir
Skagfirðin-garindr hafi rænrt lífc-
in, (eða jaflwel að þau hafi
verið rænd yfirleitt). En þótt
þeir tjaldimenn kunni að hafa
dáið af eitrun einíhvers konar,
þá e-r hitt j-afn torsfcilið fyrir
því, að tveir bræðranna fu-nd-
ust urðaðir alllangt frá tjald-
stað, an ein-n m'aðurinn hefur
aldrei fundizt. Hafa hér verið
framdir glæpir, aðrir og meiri
en þeir, þótt nokkrum líku-num
hafi verið rænt? Sennilega verð
ur sú gáta sei-nt ráðin, hvað hé-r
hef-ur raunveru'lega gerzt, e-nda
þótt ýmisilegs mie-gi til geta eða
láta sér í huig kiomia. En nióg um
það að sinni.“
í frairihaldi af þes-s-uim greiin-
arstúf skrifaði Be-n-edikt frá Hof
teigi síðam grei-ni(ar) um málið,
þar sem faliizt e-r á sýknu „lífca
rán,smianna“, end-a telur h-ann að
Staða-rbræður miuini hafa
drufcknað í Hvítá. Og nú í
hi-nni nýútkamn-u bók er heldur
ekki gen-gið út frá lík-aránum
eða neimu slíku mi-sf'erli, em sú
skoðun höfundar er byggð á enn
öðr-uim forse-ndum, svo sem ég
mur. vífcja nánar að sið-ar.
Þalð var og „nýmæíi“ í’gnedn-
arkomi þe-ssu, að þei-r tjaldfé-
lagarnir tveir myndu hugsan-
lega hafa dáið af köfn-u-n eð-a
eitruin einhvers kionar, en akki
„orðið úti“, eins og það er venju
lega kallað. Hæ-gt er að benda
á möng veigamikil atriði til
stuðnimgB þessari tilgátu. Fróð-
le-gt e-r til samanburðiar að lesa
frásögn Jóns Steingrímssonar
Eldpresbs af f-erð hains yfir Kj-al
v-eg, en þar var það einiungis
fyrir sénst'aka fyrirhyggju hans,
að þetta varð ekki þeim fé-lög-
um að fjörtjóni, („að snjórin-n
sikyldi ei s-iiga tjald-ið og kæfa
oss“). Sumir þeir, (Ben. í Hof-
teigi) sem skrifað hafa um Stað
anmenn sáðlan hafa faillliizt á
þessa ti'lgá-tu, en bókiarfhöfun-d-
ur byggir hinis vegar á þedrri
gömlu hiefðbumdnu skoðun, að
mennimir hafi allir farizt af
kulria, vos-búð og matarskorti.
Að þvi er loks snertir grun-
semdir þær um „aðra og meiri
glæpi“ heldur en líkrán, sem
látið er liggja að í greini-nni,
þá var það á sínum tíma ein-
ungis lausleg hugdetta, í þá
vexu, að ©inihvern veigirm yrði
að skýra það undarlega „fyrir-
brigði“, að líkin finnast dysjuð
og á afviknum stað. Það má aug
ljóst vera, að slíkur umbúnað-
ur gat ekki verið með felldu.
Að JíkrénBsikýirtinigunirm. frá-
genigiinnii var iþess vegnia enfitt
að verj-ast þeirri hugsun, þótt
ljót sé, að dauði þeirra Staðar-
bræðra kunni að a.m.k. að ein-
hiverju Jeyti að hiafa verið af
manraarvöiliduim. Þess vegna hafi
þótt ráðlegt að fjarlægja og fela
líkin, þar sem vitað var, að
gagngerð leit myndi verða strax
um veturinn eða vorið, svo sem
líka varð raunin á. Vitaskuld
verður að taka þessari tilgátu
með allni varúð, og með fyrir-
vörum á alla grein, þar sem
sannanir skortir, í báðar áttir.
Þó mu-n ég víkja að henni nán-
ar hér á eftir, ásamt öðrum hugs
anlegum skýringum eða mögu-
leikum til skýringa á því, sem
-raunverulega gerðist í marg-
nefndu slysaferðalagi Staðar-
manna um Kjalveg 1780.
IV.
Nú er ef til vill rétt, áður en
lengra er haldið, að rifja upp í
stórum dráttum sögu og sam-
hengi þessara atburða, að því
leyti sem ytri heimiildir Jiggja
fyrir. Vitaskuld eru ekki tök á
hér í blaðinu að fara nákvæm-
lega út í einstök atriði, enda
geri ég ekki ráð fyrir að aðrir
lesi þetta en þeir, sem eitthvað
þekkja til þessarar sögu fyrir.
Einnig verð ég að mestu leyti
að sleppa hinni þjóðsagna- og
„dulfræðilegu" hlið sögunnar,
enda þótt frásögnin ku-nni að
missa nokkurs í við það. En
aðaldrættir sögunnar eru þessir:

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
19. október 1969