Lesbók Morgunblaðsins - 19.10.1969, Blaðsíða 12

HVAÐ GERÐIST
Á KILI 1780?
Framh. aí bls. 3
ur né tetur. Bein bræðranna
íundust svo ekki fyrr en á næst
liðinni öld, alllangan spöl í suð-
austur frá Líkaborginni, þar
sem þau höfðu legið dysjuð og
„kreppt í klettaskoru" í 65 ár.
Voru beinin flutt til Reynisitað
ar og jarðsungin þar 11. nóvem
ber 1846.2)
Ég hef nú rissað upp útlínur
þeirra atburða, sem hér um ræð
ir, og skal þá víkja nánar að
bókinni „Reynistaðarbræður“
og hugmyndum þeim og skýring
um, sem höfundur byggir á.
VII.
Eins og áður er sagt byggir
höfundur fyrngreindrair bókar
jöfnum höndum á þekktum heim
ildum og lausum munnmælum,
og fyllir síðan í eyðurnar eftir
„eigin huigieiðinguim um atburða
rásina", einB og hainin kiemst
að orði í formála. Skáldskapur
bókarinnar er eiranig að ytra
formi, samtöl o.þ.h., auk ýmissa
dýra-, veður- og náttúrulýsinga
til þass að fyllla og breitaka frá
sögnina. Að öðru leyti myndi
bókiin falLa undir það, sem kall
að heifir verið „aJiþýðleg saign-
fræði“, tilraun til sagnfræðilegr
ar skýringar án þess að byggt
sé á neinium strang-„vísiindaileg
uim“ grumni. SMk „sagnfræði"
getuir vissuiiega átt rétt á sér,
enda þótt ýmsir vidji haifa hana
á homum sér. í»að fer eftir því
hve akynsamilega hún er unnin.
Sanm/ileiikuirimi eir sá, eins og
Nordal bendir á í Áfönigum, að
það er e.t.v. þessi „alþýðlega
sagnfræði", sem mest er um vert
þegar til kastanna kemur. Hún
er undirstaðan, hún örvar og
glæðir áhuga almennings fyrir
þjóðlegum mienratum og gjörv-
alílri sögu þjó'ðarininiar. Vitan-
lega verður ekki sagt, að afdrif
Reynistaðarmanna hafi verið
neinn stórviðburður í sögu
ökkar. Og víst hefir það lítið
„raunhæft" gildi á nútímavísu
að velta því fyrir sér hver orð-
ið hafi örlög þessara manna.
Hiinis vegar gefur það aMnokikra
innsýn í líf og lífsaðstöðu fólks
ins í landinu fyrr á öldum, og
getur auk þess orðið okkur nú-
tím.aimöninium að ýmsu leyti hoM
og nytsöm tilbreytni í argaþrasi
lífsinis, að liáta hugann reika til
þessiara liðnu tíma.
Að því er snertir sannfræði
bókarinnar mætti skipta frá-
sögn hennar og atburðalýsingu
í þrjá höfuðþætti: Fyrst það,
sem rétt má telja og óyggjandi,
saimikv. heimildium, í öðru togi
það, sem gæti verið rétt, en er
þó meira og minna vafasamt, svo
sem munnmæM ýmiisis konar og
tílgáitur, og lioks í þriðja laigi þau
atriði, sem hægt er að sýna fram
á með nokkurn veginn vissu, að
ekki fái staðdzt. Eg mun nú
vikja nánar að öðrum, og eink-
um þriðja atriðaflokknum.
Hvað annan fiokkinn snertir
vil ég nefna þátt Einars litla
Hailildórssonair3). Það er áð min
um dómi varhugavert, að leggja
algeran trúnað á munnmælin,
svo sem bókarhöfundur gerir.
En mælt er, að Einar hafi farið
sámauðugur í ferðinia, en for-
eldrarnir, einkum móðirin, neytt
hann til þess, svo sem í þá veru,
að honum „yrði kannski gefin
kind og kind á bæjum, o.s.frv.",
þar sem hann væri svo ungur
og lítill. Hafi drengurinn að síð
ustu skipt upp gullum sínum
með leiksystkinum, og látið að
því liggja, að hann myndi ekki
koma til baka. Var þetta síðan
lagt þeim Reynistaðarhjónum til
ámælis, sem að líkum lætur, og
sýnir það óvinsældir þeirra, að
öðru eins og þessu skyldi vera
trúað. Þetta átti og að vera
aðalorsök þess fásinnis, sem
sótti á móðurina, er frá leið, og
hafi jafnvel fylgt ættinni fram
á þennan dag, eins og fram kem
ur í ummælum Indriða Einars-
soniar um „Reynistaðarþunglynd
ið“, í endurminningum hans.
Bókarhöfundur vill trúa þess
ari sögu út í æsar og gerir sér
mikinn mat úr, enda skal því
ekki neitað, að hún eykur frá-
sagnarvídd og dramatísk áhrif
bókarinnair í heild. Hitt er svo
annað mál hversu trúleg hún er,
þegar hún er skoðuð betur í
kjölinn.
Það ætti t.d. ekki að þurfa að
fara í grafgötur um það, að
dylgjurnar um, hvað vakað hafi
fyriir móðurinni með þvi að
neyða drenginn til ferðarinnar,
eru svo langsóttar og á alla
grein fráleitar, að enginn trún-
aðuir verður á þær lagtður. Er
alger óþarfi að gína við svo auð
sæjuim og iMlkynjiuðuim geitisök-
um4).
Á hinn bóginn verður svo
aldrei fortekið, að drengurinn
kunni af einhverjum ástæðum
að hafa verið mótfallinn því að
fara þessa ferð. Þó sýnist það
fljótt á litið heldur ósennilegt,
eða álíka ósennilegt og hitt, að
foreldrarnir hefðu farið að
senda drenginn sárnauðugan.
Það athugast, að þetta var um
hásumar, og gat enginn séð það
fyrir þá, að heimferðinni mundi
seinka svo, sem raun varð á.
Hér átti því engin hætta að
vera á ferðum. Það mætti því
undarlegt heita að frískur strák
ur hefði ekki einmitt sótzt eftir
að fara í slíkt ferðalag, þó við
getum auðvitað ekkert sagt um
þetta með neinni vissu. En sög-
una um uppskipting gullanna
verður a.m.k. að taka með
fyllstu varúð. Hvernig sem á
því stendur virðast þess konar
sögur gjarnan hafa komið upp,
í sambandi við slysfarir þegar
börn eða unglingar eiga í hlut,
og eru vísast ekki annað en
eftirá tilbúningur í flestum til-
fellum. Ég nefni sem dæmi frá-
sögn Pálma Hannessonar um
„Slysið á Fj allabaksvegi", þar
sem unglingur átti að hafa skipt
upp guMjum símuim, sjá Hraikn.
og helðarvegiir I., bls. 177. En
guiilliaisiagia Eiinairts iiltla fná Reyni
stað hefir jafnan smert við-
kvæman streng, og áreiðanlega
átt sinn þátt í, að jafnvel tím-
inn, hinn mikli læknir, hefir
enn ekki náð að leggja glevmsk
unnar hjúp yfir þessa hörmu
legu löngu liðnu atburði.
VIII.
Þá er komið að þeirri spurn-
ingu, sem miesitu miáli skiptir:
Hver urðu endalok mannanna?
Og hvemig stendur á, að líkin
finnast dysjuð? Þetta er þunga
miðja málsins, sjáifur leyndar-
dómur Líkaborgarinnar á Kjal-
vegi, sem svo mjög hefir .leitað
á hugi kynslóðanna síðan“, eins
og áður var til vitnað.
Bókarhöfundur leysir þessa
gátu á einfaldan hátt. Hann
gengur út frá, að mennirniir hafi
orðið úti, án þess að neitt hafi
í rauninni verið sögulegt eða
sérstakt við það. Hamn hugsar
sér að bræðurna hafi þrotið
fyrsta, þar inni í tjaldi, síðan
hafi þeir, sem enn stóðu uppi
fjarlægt líkin:
„Þeir klöngruðust með líkin á
milli sín í hríð og ófærð, og
duttu hvað eftir annað. Samt
tókst þeim að koma þeim nið-
ur í klettaskoruna og hylja
þau með hraungrýti. Þeir
signdu gröfina",
Við þessa „skýringu" er margt
að athuga. Ég held meira að
segja, að hún nái engri átt, ef
kveða má srvo sterklaga að orði.
I fyrsta lagi ber þess að gæta,
að hraungjótan, sem líkin fund
ust í, er alllangt burtu frá tjald
staðniuim, — „ei ailllsikaimjmt frá
tjaldstað", segir G. Komr. —
Verður að teljast ólíklegt, svo
ekki sé meira sagt, að þeir tjald
félagar, sem enn kunna að hafa
verið uppi standandi, hefðu far
ið að drasla líkunum alla þessa
leið, við þær aðstæður sem
þarna voru, vetrarveðri á há-
fjöllum, og sennilega kafófærð.
Það er varla ætlandi, að þeir
hefðu haft þrek til slíks, þó
ekki kæmi annað til, e.t.v. eða
sennilega aðfram komnir sjálfir
og bíðandi dauða síns. (Annar
þeirra virðist hafa verið brot-
inn eða úr liði á fæti, er líkið
fannst). — Auk þess er reynd-
ar enginn kominn til að segja
hvorir hafi dáið fyrr, þeir sem
í tjaldinu fundust eða bræðurn
ir tveir, sem dysjaðir voru. Um
það verður aldrei vitað.
Þá verður því varla eða ekki
trúað, að þeir hefðu farið að
bera grjót á Mikin, en þaninig
reyndist frá þeim hafa verið
gengið, sem kunnugt er. Það
tíðkaðist alls ekki, að urða
menn þannig eins og hræ á víða
vangi, nema ef um óbótamenn
var að tefla. Hjátrú var mikil á
þeim tímum, og reyndar enn, og
þess vegna vairndifariið mieð lfik
frá því sjónarmiði, enda hefði
slíkur „viðskilnaður“ við sam-
ferðamenn verið í kaldranaleg-
asta lagi. Ekki þurfti mikinn
umbúniað tM að verja tíkiin
vargi, enda höfðu þeir félagar
nóg brekán til þess að breiða
yfir þau. Ætia mœtti þesis
vegna, að þeir hefðu látið
nægja, að bera líkin út úr tjald
inu niokkurn spöl, og breiða þar
yfir þau og ganga tryggilega og
sómasamlega frá. Mætti hér til
hliðsjónar benda á frásögn
Pálma Hannessonar af Fjalla-
baksslysinu, (Hrakn. og heiðav.
bls. 184), við nokkuð áþekkar
aðstæður.
En það sem hér virðist þó
taka af öll tvímæli í þessu efni
er sú staðreynd, að frágangur
líkanna var allur í þá veru, að
sem erfiðast yrði að finna þau.
Þau eru „dysjuð“ og falin, svo
sem samtímaheimildir segja ber
um orðum, (G. Kon.), er þau
loks fundust. Það er augljóst,
hver eða hverjir, sem sett hafa
líkin þarna, — að fyrir þeim
hefir vakað að fela þau og öll
vegsuimimienki, svo a'ö þau yrðu
ekki fundin, þótt nákvæm leit
yrði gerð, svo sem vitanlega
miátti neifknia mieð. Þesa vegna er
sibaðiuriinm vaiiinn í allnioikikiuinri
fjarlægð frá tjaldstaðnum, og
líkin sett þar niður í hraun-
gjótu, — „klettaskoru" eins og
segir í draumvisunnl, — og slð-
an byrgt kyrfilega yfir með
grjóti, svo enigiin mássmiíðii sæjuist
í landslaginu. Þetta hljóta allir
að sjá, að ekki gat verið með
felldu. — Bnigifn efni eru hield-
ur til þess að ætla, að grjótið
hafi hrunið á eða yfir líkin,
allra sízt svo, að þau yrðu al-
gevrlega hulin og ófinnanleg,
svo sem raun bar vitni.
Það er vitaskuld, að væri til-
gáta bókarhöfundar rétt myndu
þeir félagair hafa lagt líkin til
nálægt tjaidstað, þar siem auð-
velt væni að finna þau, þegar
leitað yrðii uim vorvð, og hedzt
gert vörðubrot eða önnur auð-
kenni, sem leitt gætu athygli að
staðnum. En hér var annar hátt
ur á hafður, og ekki um að vill-
ast hvað haft er í huga. Enda
reyndist það svo, að þrátt fyrir
ítrekaðar leitir fjölda manna um
hraunsvæðið, nær og fjær tjald
staðnum, tókst ekki að finna lík
in, fyrr en svo 65 árum síðar,
og þá fyrir einbera tilviljun.
Að þessu athuguðu tel ég
ekki verða hjá því komizt að
hafna hinni einföldu og fljótt á
litið aðgengilegu skýringu bók
arhöfundar um „heiðarlegan"
frágang líkanna, og hallast frek
ar að hinu, sem lengst af hefir
verið trúað, að misferli ein-
hvers konar hafi átt sér stað.
Fljótt á litið kynni þetta þá að
benda til þess, að grunsemdirn-
ar um líkrán Jóns Egilssonar á
Reykjum og félaga hans, sem
miáiiarekisituriinin aiiliur varð út af,
muni hafa haft við rök að styðj
ast. Bn þó þarf ekki swo að
vera. Þar er um fleiri mögu-
leika að ræða. Er nú rétt að
hiuiga ruoikknu niániair a!ð þeim
frægu málaferlum, ef við kynn-
um að verða einhvers vísari um
sekt eða sýknu hinna ákærðu.
Leiði sú atihiuigiuin hiinis vegaæ til
sýknu verður síðar að leita enn
annarra skýringa um misferli
það, sem þarna hefir verið fram
ið.
Niðurlag í næsta blaði.
1) Halldór Vidalín var sonur
Bjarna Halldórssonar sýslum. á
Þingeyrum, en dóttursonur Páls
lögm. Vídalíns. Hann hafði fengizt
nokkuð við skólalærdóm, varð þó
ekki stúdent; talinn allvel gefinn og
hagmæltur. Kona hans, Ragnheiður
Einarsdóttir frá Söndum í Miðfirði
var skörungur mikill og venjulega
talin í flestu fremri manni sínum,
og var mælt, að hun léti hann ekki
með öllu einhlítan. Sjálfur eignað-
ist Halldór hins vegar barn (með
vinnukonu föður síns) á sj^lfum
brúðkaupsdegi þeirra hjóna Þau
Reynistaðarhjón urðu mjög kyn-
sæl, sem kunnugt er, og skáldskap-
ur og gáfur mjög ríkar í ættinni.
2) Katrín móðir Einars Benedikts-
sonar skálds (d. 1914), hefir vænt-
anlega verið viðstödd þegar bein
þeirra Bjarna og Einars litla voru
jarðsett, þeir voru afabræður henn-
ar. Hún var þá á 7. ári og hefir því
hlotið að muna þennan atburð.
3) Ben. frá Hofteigi telur Einar
hafa verið eldri, svo sem líkur
mættu reyndar benda til. En það
athugast þó, að beinaskoðun' Jósefs
Skaptasonar læknis leiddi í ljós, að
beinin væru af „manni um tvítugs-
aldur og unglingi'. Hitt tekur þó
enn frekar af tvímæli í þessu efni,
að fram kom í líkaránsréttarhöld-
unum, að í tjaldhrauk Staðarmanna
hafi m.a. fundizt „skór af barni",
og getur þar engum verið til að
dreifa nema Einari litla. Hefir það
verið raunaleg stund fyrir foreldr-
ana, þegar þessir litlu skór voru
færöir þeim heim til Reynistaðar.
4) Glöggur maður. Geir Guðmunds
son frá Lundum, gat þess til, er
ferð Einars Halldórssonar barst í
tal, að fyrir foreldrunum muni hafa
vakað, að drengurinn gæti orðið til
þess að stilla til friðar, eða koma í
veg fyrir vandræði, ef í kekki kast-
aðist með „fararstjórunum", sem
þau vissu að hvorugur var skap-
deildarmaður, ef svo bæri undir.
Virðist tilgáta þessi meir en trúleg.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
19. aktóber 1969