Lesbók Morgunblaðsins - 19.10.1969, Blaðsíða 3

Eftir fjárkláðann mikla og
niðurskurðjpm norðanlands
sendu þau Reynistacterhjón,
Halldór Vídalín klausturhald-
ari 1) og Ragnheiður Einarsdótt
ir, menn suður á land til þess
að kaupa nýjan fjárstofn. Voru
það ráðsmaður staðarins, Jón
Austmann, harðsnúinn maður og
óvílinn, og Bjarni sonur þeirra
hjóna, skólapiltur um tvítugs-
aldur. Síðar um sumarið sendu
þau þeim til aðstoðar um fjár-
reksturinn landseta sinn, Sigurð
á Daufá, og með honum son
þeirra Reynistaðarhjóna Einar,
ellefu vetra, og er mælt að hann
færi mjög nauðugur. Sunnan
fjalla fengu þeir enn mann til
viðbótar, Guðmund Daðason úr
Mýrdal. Féð keyptu þeir aðal-
lega í Skaptafellssýslum, og
voru það tæp 2 hundruð. Auk
þess höfðu þeir 16 hesta, þar af
5 undir klyfjum, með fararbún-
að og vistir. Urðu þeir félagar
í síðbúnara lagi um haustið, og
er svo að sjá, sem nokkur ó-
vissa eða óeining væri upp kom
in mieðlal þeirra uim áflnaimlhailid
ferðarinnar. Urðu og margir til
þess að letja henniar, þar sem
allra veðra von væri á háfjöll-
um á þessum árstíma. Kom jafn-
vel til orða að Bjami Halldórs-
son tæki sér skólavist í Skál-
holti um veturinn, og þeir færu
hvorugir lengra að sinni bræð-
urnir, en Jón Austmann vildi
ekki annað heyra en að áfram
væri haldið, og varð það svo að
vera. Lögðu þeir síðan á fjöll-
in, er hálfur mánuður var lið-
iinin aif vetri, (miátniaðamióit okt.-
nóv.) og er mælt, að mörgum
byggðamönnum segði þungt hug
ur um það ferðalag.
Af Staðarmönnum er svo það
að segja, að þeir komust sem
leið liggur upp á Kjalveg, allt
norður fyrir Kjalfell, og virð-
ist sú ferð hafa gengið áfalla-
lítið, þótt yfir torfærur og
vatnsföll væri að sækja (Jökul-
fallið o.fl.), og ætla megi að
„knapahríðar, sem uppáiköm/u“
(Höskuldsstaðaannáll) hafi gert
leiðangurinn allan þungfærari.
Við hraunborg nokkra, — (síð-
an kölluð „Líkaborgin" eða
,,BietiinialhóillI“) — ailflfliamg't nioirðiuir
af fellinu, en sunnan við há-
Kjölinn og Grettishelli, lýkur
síðan leiðangri þeirr.a Staðar-
manna, þangað ná þeir með fé
sitt og hesta, tjalda undir borg
inni og láta fyrir berast að
sinni. Hverfa þeir félagar nú
sjónum, og veit enginn lengur
hvaið 'gerzt hefir eða um diaiga
þeirna drifið. Munnmæli eru um,
að brostið hafi á stórhríð á norð
an og staðið mörg dægur. Um
vorið firanst síðan tjald þeirra,
niður fallið, en fé og hestar
dautt í kös á og um borgina.
í tjaldinu fundust einungis tvö
líkanna, en bræðranna frá
Reyniistað hins vegar ekki, né
heldur Jóns Austmanns, sem
aiidneii hefair fuinidiizt. Vanu leiiitár
gerðar um vorið, og hófst því-
næst málarekstur, svo sem að
verður vikið hér á eftir.
VI.
Þetta er saga Reynistaðar
manna í stórum dráttum, rakin
eftir heimildum þeim, sem fyrir
liggja.
Það má nú að vísu fara nærri
um hvað stöðvað hefir framsókn
Staðarmanna, að því er snertir
fjárreksturinn norður yfir. En
það er ekki fullnægjandi skýr-
iaig á hiirau, hvers vegmia þeir
ígáitu eikki bj'argazt sjálfir, með
eða án hestanna, annaðhvort
(helzt) suður af, eða þá norð-
uir. Er rótt að huiga að þessu
nokkru nánar.
Ég hiaifði áður iláitið liggjia að
því, að frásagnirnar um hið
ógurlega norðanveður á Kjal-
vegi myndu vera eitthvað orð-
um auknar. Sjálfsagt má þó
gena ráð fyrir mikfliu frosti og
sanmifllega ófserð og fammkyngi,
svo sem venjulegt er á háfjöll-
um, þagar vetur er iagztuir að.
En hefði veðrið verið slíkt, sem
af er látið, og m.a.s. varað dög-
um saman, er óhugsandi að þeir
félagar hefðu getað haldið fénu
saman. Það hefði hrakið undan
veðriniu, og tvfotirazt mieira og
minna. En þetta reyndist á ann
an veg, því féð var allt svo að
segja, og hestamir, liggjandi
kringum borgina (um vorið), og
m.a.s. upp á henni. Ber borgin
þetta með sér (beinaleifar) enn
þainm. diaig í daig, (sihr. mymid).
Bendir þetta til þess, að féð
muni hafa frosið til dauðs, þar
sem það var komið í næturstað,
blautt og hrakið úr vatnsföll-
um og „bleytuhríðum“ (Hösk.
annáll), og sennilega í kyrru
veðlri, því ella hefði það a.m.k.
leitað skjóls undir borginni, og
orðið þar tl eð'a tvisitinazt setn
nú var sagt. — Þá má geta þess,
að nokkrar kindur úr hópnum
lifðu af þessa hrakninga, og
fundust þær síðar um veturinn
iairugt miorðiur friá borigiiininii, sem
er eftirtektarvert, þar sem sunn
an fé hefði aldrei leitað þá leið-
ina, nema af því einu, að veðr-
áttia kaifi veirilð suðlæg (eðaiþað
halfi verið mekið þamigaið, sibcr. sáð
air). Aflflit gerir þettia frásaignir
þær toultrygigillegar, .að það hiaifi
verið ofsaveðux (og) á norðan,
siem .grainidað hafi þeiim Staðlar-
möninuim. Þó það sfkiemi .að vísiu
elkiki úr í þeisisu eifini miá gieta iþess
að veðumliaig var goitt í byiglgWum
þessa daga, austlæg átt í Skál-
holti, með 2—3 stiga hita, (Veð-
urbók Hannesar biskups). Og
samkvæmt Höskuldsstaðaannál
leið ekiú nema stuttur tími þar
til komin voru „góðviðri og
smijóflieyHuir" á fjötfflliin, einda riðu
menn suður Kjöl á jólaföstunni,
svo sem síðar verður sagt frá.
Þes's vegnia vaikmiaæ sni spurm-
ing hvers vegmia þeim félögum
tókst ekki að halda lífi sjálfum,
og bjargast til byggða, fyrist
veðrið var ekki verra, eða var-
aði lengur, en nú hefir verið til
getið. Við þekkjum dæmin um
eftirleitarmenn, oft lítt út búna,
sem verið hafa mörg dægur á
öræfum, stundum allt fram eftir
jólaföstu. Það athugast, að Stað
armenn munu hafa haft útbún-
að í bezta lagi, tvö tjöld frem-
ur en eitt, mikið af ull, meldýn-
ur til að sofa á, rúmföt og brek-
án, og skjólfatnað meiri en þeir
reynduist þurfa alð nioita, því að
ferðaúlpur tvær fundust ónot-
aðar við tjaldskörina, sem eitt
út af fyrir ság gefur mikils-
verða bendingu. Matföng hafa
þeir sjálfsagt haft í ríflegasta
lagi, annað er óhugsandi, enda
hæguirinn hjá ef að þrengdi að
slátra hrossi til matar, og m.a.s.
engin frágangssök að eta hrátt
ef í nauðir ræki. Þeir hefðu
þannig að öllu eðlilegu átt að
geta lifað vikum saman á öræf-
unum, enda voru hin gömlu vað
málstjöld vel hlý, sérstaklega
þegar snjór lagðist að þeim.
Það sem sérstaklega þurfti að
varast, eins og Eldpresturinn,
að kafna ekki í tjaldinu af loft-
leysi og aðfenni, en mjög lík-
legt má telja, að tveim mann-
anna (tjaldfélaganna) hafi ein-
miitt orðdð þiað alð fjörtjónd.
En hvað um hina þrjá? Ef
ekkert hefði til þeirra spurzt
frekar, hefði mátt ganga út frá,
að þeir hefðu freistað að ná til
byggða, — (og það mun Aust-
mann hugsanlega hafa reynt £
ioflcim), — en þinotið eða farizt
áður en þeir næðu þangað, sem
sagt orðið úti. En umbúnaður-
inn á líkum bræðranna, er þau
fundust, virðist taka af tvímæli
um að þeir hatfi iátizt áður en
tifl. þeas kœmi, að þetir neynidiu
slíkt. Til hins sama bendir, að
hestarnir, — nema tveir eða
þrír, — báru allir beinin á eða
undir borginni, senmilega verið
bundnir á streng, sem kallað
var, (þ.e. tveir og tveir hver
aftan í annan), því vissulega
hefðu vanir útigangshestar
bjargað sér að öðrum kosti. Hitt
er augljóst, að þeir þremenning
arnir hefðu aldrei lagt á stað
til byggða niema nota til þess
hestana. A.m.k. hefðu þeir varla
skilið þá eftir bundna á streng
uppi á örætfum, þar sem þedm
voru allar bjargir bannaðar.
Satt að segja er þessi viðskiln-
aður við hestana allnokkurt
undrunarefni, eins og svo margt
fleira í sambandi við ferðalag
þetta og ferðalok.
Ég skal þá víkja að því, sem
næst gerðist í þessum málum,
mannaferðum um líkasvæðin, og
fund líkanna sjálfra.
vi.
Það er vitaskuld, að þau
Reynistaðarhjón tók mjög að
lengja eftir mönnum sínum
þegar vetur fór að ganga í
garð. Gegnir það nokkurri
furðu, að þau skyldu ekki þegar
sieinidia njósmiarmieinin suður á
land, beint eða með byggðum,
til þess að vita hvað dveldi þá
féiaigia. Hafi þdð venið atf spar-
semi, hefir hún verið í mesta
lagi, en bæði voru þau hjón
jiaflniain tafliin alðlh'aflidisisiöm. Það er
fyirst þegar komið er fram á
jóiaföstu að þau senda tvo menn
suður á Kjalveg til að grennsl-
ast um ferðir þeirra, voru það
Jón í Stóru-Gröf, og Björn 111-
ugason vinnumaður þeirra
hjóna, sem síðax átti mjög eftir
að koma við þessa sögu. Urðu
þeir einskis varir þar efra og
riðu því suður af, og síðan norð
ur aftuir sömu leið, er þeir höfðu
flregnað um ferð Staðarmanna á
fjöllin, og augljóst var orðið
hvað í efni var. Bárust þau
Reynistaðarhjón lítt af, sem von
lagt var, er þeim voru sögð hin
hörmulegu tíðindi, en frúin
reyndi þó að harka af sér. Ekki
var samt gerð nein gangskör að
því að leita líkanna að sinni,
enda gerði nú vetrarríki mikið
og harðindi, er héldust fram
undir vor. Hitt er undarlegt, að
þau hjón virðast heldur ekki
gera neinn reka að líkaleit um
vori'ð, fyrir en eftir a@ ferðir
hófuist um Kjiailveg, oig aðrir
höfðu af tilviljun fundið líka-
plássið. Undarlegast er þó það,
að Árnesingar skyldu ekki
bregða við og fylgja norðan-
mönnunum Jóni og Birni á fjöll
in þegar í stað, ef vera mætti
að Staðlarmienm fyndiuisrt eninþá
á lífi.
Nú er rétt, vegna málaferla
þeirra, er á eftir fóru, að reyna
að gei-a sér grein fyrir ferðum
mammia um Kjiaflrveg veturdmm og
vorið 1781, í þeirri tímaröð, sem
telja má rétt samkvæmt heimild
um:
1. Ferð Jóns í Stóru-Gröf og
Björns Ulugasonar, er fyrr
getur.
2. Snemma um vonið fer lestar-
formaður Hólastóls, Tómas
á Flugumýri, norður Kjal-
veg við þriðja mann. Þeir
fundu tjaldhrauk Staðar-
manna, og töldu sig bafa séð
3 eða 4 lílk.
3. Næstir fara þeir yfir Kjal-
veg Jóm Egiilssom á Reykj -
um, Sigiurðiur sornair hamis og
Bjöm Illugason, er fyxr er
metfmiöur; kioomu atð stunmiam úr
fjárkaupum. í þessari ferð
áttu þeir að haf a ræmit trveim
um Mkummm og ffliutt á afivilk
imm stað; þeir voru síðam
ákiæröir í lík'anánismiáiliuinium.
4. Þá munu hafa farið um Kjal
veg ByfSæðimgar moklkirir,
funidið tj'alldið, að því er siíð-
ar kiom friam, en töflidiu sd'g
eiklki hatfa séð niemia 2 Mik.
5. Af llíklariámismlállssikjöfllum er
svo að sjá, að Reynistaðar-
hjón hafi sent menn suður á
öræfi um vorið, og hafi þeir
leitað í 2 daga. Var Jón
Egilsson í þeirri för, (og átti
hamin .að hatfa viifflt um fyrir
leitarmönnum?). Leitin bar
ekki árangur.
6. Nú voru sendir menn að
sækja líkin, eftir tilvísun
Tómasar á Flugumýri, er
sjálfur var með 1 förinni.
Höfðu þeir 4 líkkistur með-
ferðis. Reyndust líkin nú,
eins og áður er sagt, einung
is tvö í tjaldinu, en bræðr-
■aninia eðia Auisitimiammis hims
vagar ekki.
7. Svo vir’ist, sem gerður hafi
verið allfjölmenmur leiðang-
ur að leita líkanna síðar um
sumiairið; var leiitað vikiuitiim'a,
en án áramiguins. (Þeiss miá
annars geta, að heimildum
Gísla Konr. og líkaráns þing
bókanna virðist ekki bera
íyllilega saman).
Úr leiðangri Staðarmanna
taomist ókltai ammiað ‘Mtfs aif em
humdiur ráðlsmiammisiinis, isem kom
að bæ í Blöndudal um veturinn,
og graðhestur niður í Skaga-
fjörð sumarið eftir, og nokkrar
kindur. Þá fannst og grá hryssa
á leið suður af öræfunum, þar
sem síðan heitir Gránunes. Var
hún með reiðingi, og svo illa
farin, að fella varð hana þar á
staðnum. Sagt er að hestur Jóns
Auisitmiainmis hafi fumiddzt í dýi
við eimia atf uppta'kaíkvísluim
Blönidiu, oig hatfi hauisiimm
verið sltaorinm af hornum.
Mitaliu meðar hatfi manns-
hönd með vettlingi skolað upp
úr áminii, mieö íprjóouðu fainiga-
markinu J.A. Af Jóni Austmann
hefir annars ekki fundizt tang-
Fr.amlh. á bflis. 12
lð. oitatóber 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3