Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.1969, Blaðsíða 2

STAÐARBRÆÐ
Reynistiað'arbræðrum í Þjóðsög-
um Jóns Árnasonar er aftuT á
móti brædd samian eftir Árbók-
um Espólíns og sögn frá séra
Skúla Gíslasyni, er aftur hafði
fyrir sér ummæli Einars fraaði-
manns Bjarnasonar á Mælifeili.
í annálum er drepið á feigðar-
för þeirra bræðra, en lit.il stoð
er í þvi.
Við lestur ofangreindra
beimilda og nokkurra yngr.
frásagna kemst Sigurður Ola-
son að þeirri „niðurstöðu” í
þætti sínum Hvað gerðist á
Kili 1780?, að lik Staðar-
bræðra hafi aldrei verið færð
úr tjaldstað í Kjalhrauni sum-
arið 1781 — í tjaldinu hafi eigi
verið, þá er það fannsit ofan-
greinf sumar, nema tvö lík,
þeirra Sigurðar á Daufá, land-
seta Reynistaðarklausturs, og
Guðmundar (ranglega í Ár-
bókum Espólíns og þætti G.
Kon.: Jóns) Daðasonar prests
í Reyndsþingum.
Á þessari „niðurstöðu” reiscr
höfundur síðan hugarsmíð
miikla um dauðdag.a Staðar-
bræðra, fyrst þeir urðu ekki til
í tjaldinu, og hallast öðru
fremur að þeirri getgátu að
svolinn Jón Austmann, ráðs-
maður á Stað, hafi sálgað
bræðrunum (a.m.k. Bjarna) í
æðiskasti, en slegið síðan snar-
lega undir nára, þeyst burt á
náðir útileguþjófa og rekið á
undan sér rolduhóp í soðið.
Skad niú að þessum keniniinigum
hugað og þó án allrar nýrrar
kenminigasm íði. Mér lieiikiur hug-
ur á því einu að atriði sum í
málsgögnunum verði að nýju
lögð á metaskálar, því þáttur-
inn virðist mér bera þesis kieim
að höfundur hafi tekið að sér
kappsfulla lagavörn fyrir hönd
hinna grunuðu og þess vegna
ekki simnt því beinlínis er
gekk þeim í móti (sækjandans
að gera það!).
N
1' u kann eg, að þessu
slepptu, vel að meta þá hugul-
semi Sigurðar Ólasonar að
halda uppi vörn fyrir hina
gminiuðu og ætla sfðuir en sivo
að steypa yfir mig kufli sækj-
amdians í málinu, enda væri mér
annað nær, ef ég skyldi eftir
allt saman eiga ætt að rekja ti!
Jóns bómida Egilssooar á
Reykjum, sem fær staðizt, hafi
Xogibjöirg Bjamadótitiir í Syðra-
Vallholti, móðir Péturs í Vala-
dal og á AJfgeirsvöllum Pálma-
sonar, langafa míns, verið dótt-
ir Sigurðar í Krossanesi, eins
og Espólin segir að álitið hafi
verið af sumum. Þetta læt ég
fljóta með af þeirri ástæðu, að
Siguirður segir í þættinuim að
nmenn "sem ættir rekja þangað
norður og til þess fólks, sem
hér kom við sögiur“ miumi mjög
hafa velt því fyrir sér, hvort
sakairá i)iiirðu:ri;nn uim ilíka/riándð
ætti við rok að styðjast. Ætt-
arviðkvæmni fóiks haggar þó
ekM því, að ófræðimannlegt er
að virða ekki þau málsatriði
sem fastlega benda til likaráns
í Kjalhrauni sumarið 1781. Hict
er önnur saga hverjir unnu
þar að. Enginn veit hvort grum-
ur féll á rétta menn.
III
EITT, TVÖ, ÞRJÚ OG . . .
Rútað er að StaðaTmemn
legðu á fjöli norður laugardag-
inn annan í vetri (28. október)
1780. Sumar heimildir nefna þó
til aðra ðaga, en þanm ágrein-
ing læt ég eiiga sig. Af þeim
fjárrekstrarmönnum ganga síð-
an ekki sögur fyrr en Skagfirð
ingar fjórir finna tjaldhrauk
þeirra suimarið eftir í Kjal-
hrauni. Þessir menn komu þar
fyrstir að: Tómas Jónisson á
Fluguimýri, lestarstjóri Hóla-
stóls, Þórður Símonarson í Bein
garði í Hegranesd, Rumólfur
Jakobsson og Dagur Grímsson,
báðir frá Hólum í Hjaltadal.
Menn þessir, sem voru í för-
uim fyrir Hólastól er þeir fumdu
tjaldhraukinn, teljast aðalvitni
í Mkamiáliniu og ödiLuim vair þeim
að sjálfsögðu stefnit til Stóru-
Seylu 27. september 1781, er
þingað var í málinu fyrsta
sinni. Þrír þeirra fóru aftur
siuður á Kjöl að sækja líkin uma
það bil viku efttáir að þau fumd-
ust. Dagur Grknisson virðist
e'kki hafa slegizt með í þá sendi
för.
Þessi eiru svör mefindra mamma
við því, ihve mörg líkin hafi ve”
ið umdiir tjaldiniu:
1) Tómas: „Þrjú . . . Bjarna
va.r þar til vissu, en um Eimars
veit hamm ekki annað en að
hönd hafi staðið upp við Mik
Bjarna, sem hann meinar verið
hafa Eimars.“
2) Þórður: „Þrjú að vísu [þ.
e. öruiggfega] . . . Bjarma var
þar, en um Einars vissi hann
ekki.“
3) Runólfur: „Þrjú . . Annað
[þ.e. ammiað liíik bræWrianma] var
þar, niefnil. Bjarma, en um hins
vissi hanm ekki.“
4) Dagur: „Þrjú . . . Annars
[þ.e. bróðuaúns] vair þar, sem
sagt var Bjarna, en um hitt vissi
hann ekki annað en að Tómas
sagði að breiða ofan á hönd-
ina.“
Þeir félagar svara því allir
fjórir hiMaust að líkin hafi ver
ið þrjú, hvað sem öðru Uði.
Þeir voru á einu máilá uim fLeira,
svo sem búnaðinn á líki Bjarna
(sjá síðar) og hvað úti fyrir
hafi legið tjaldinu. Þeir svara
því að lik Bjarna Reynistaðar-
bróður hafi með vissu verið í
tjaldinu. Sú fullyrðimig er í engu
tortryggileg þegar á það er lit-
ið, að allir rmrnu menm þessir
hafa þekkt Bjama Halldórsson
í lifanda lífi. Hann var orðinn
skólapiltur á Hólumn er hann
hélt í fjárkaupaferðina suður
en tvö vitnanma voru frá Hól-
um, þeir Runólfur og Dagur,
Tómas var lestarstjóri Höla-
stóls og Þórður Síimonarson,
landseti stólsins, bjó situttan veg
frá Reyndstað.
Nú er rétt að athuga hvernig
Sigurður Ólason bregzt við
framiburði þessara vitna um töhi
líkanna og reynir að hnekkja
honum. Skal þeiss þó áður getið
að Vigfúsi Schevinig sýslumiamjnii
þótti með framburði þessum eið
festum sannað að lík Bjarna
befði verið í tjaldinu (frekari
ifiksamdir fyrir því nefni ég
síðar), og í alþingisdómnum
1785 voru ekki heldur bornar
brigður á að framburðurinm
nægðú því til sönnunar. Hitx
varð ekki sannað að lík Einars
hefði í tjaldinu verið, né heldur
afsann.að, þótit bent væri á að í
tjaldstað hefðu aldrei fumdizt
nema þrír hnaik’kar.
S igurður Ólason kemst svo
að orði: „Það sem fjrrst vekur
grunisemdir í þesisiu sambamdi er
sú fluirðuilega ónákvæmni vitn-
anna, ferðafélaga Tómasar, að
þau gátu eikiki sagt mieð neiinmii
viasu, hve mörg Mkin höfðu ver
ið . . . Hver værd nú sikýringia
á því, að vitnin geta ekki sagt
áfcV'&ðið um svo einfaldan hlut
sem tölu likanna í tjaldinu?
Engin önnur en sú, að þau hafa
aiis ekki gert sér gnein fyrir
því á staðnum og framíburðirn
ir þess vegna e'kki anmað en
ágizkanir eftir á . . . Þriðja
,díkið“ þurfti ekki að vera anm-
að en einhver ójafna, t.d. far-
angurshrúga undir tjald'inu, og
hin staka hönd hefir auðvitað
(leturbr. min vegna þess hve
þetta er fræðiimannalí'ga sagt!)
verið af himuim tjaldfélaganum,
sem innar iá“ (ietaiirbr. mín.
Hvaðam hefiuir höfiundiur áttiirn-
ar utar — innar? Hverigi eir í
iþinighöðjdunuim frá því gneimt,
hvernig Mfciin lágu í tj'aldinu, né
hvemig menmirmdir stóðu að því
að lyffca upp tj.a(ldgkörijnmi).
S igurður talar um „flurðu-
lega óná'kvæmni vitnanna“. Ég
festi ekki augun á henni. Öðru
nær, framburður þeirra er afar
samhljóða, eins og hver heil-
skyggn lesandi ætti að geta séð.
ÖM vitndm fullyTða að lílkim
hafi verið þrjú, Tóanas einn tel-
ur seimilegt að lí'k Einars hafi
einnig verið í tjaldinu. Þetta er
hið eina sem á miiLli ber. Sdgurð-
ut Ólasom ályktar seim svo, að
úr þvi líkim voru ekki fjögur
með vissu, hafi þau ekki held-
ur verið þrjú! Vitnumum sé
ekki að treysta um að „skymja
réfct“ og „segja satt“. Mæfcti með
sömu rökieiðsiLu halda áfram
og se'gja, að úr þvi ldkiin vom
ekká þrjú (eins og vitnin héldu
fram, en Sigurður telur missýn)
hafi þau ekki heldiur verið tvö
— og kemur það rökleiðslunni
ekki við, að fcvö lik voru sann-
anlega eftir í tjaldirvu viku síð-
ar em það fannst, Sigurður dreg
ur með öðrum orðum í efa, að
mennirnir hafi getað talið upp
að þreimiuT, getað kastað tölu á
þrjú mannshöfuð sem blöstu við
fytrir fótum þeirra. En sú tor-
tryggni er óleyfileg sökuim þess,
að fram kemur við viitnaileiðsl-
uma arð þeir kuinmu að tieija upp
að fjónu/m! — þeir gera gneiiniar
mun á þremur og fjónuim — og
það atriði eánmifct, að ekkert
vitmannia staðhæfir að líkin
hafi verið fjögur, eykur traust
mitt á framburði þeirra (þver-
öflu'gt við S. O.), mér þykir af
því sýnt að miennirnir hafi ekni
viljað segja meira en þeir ör-
uggiega vissu að var rétt, þeir
sáu þrjú lík, enginn sá lík
Einars, aðeins Tómas, sem fór
fyrir þeim félögum og mun
fyrstur hafa skyggzt undir
tjaldskörina, sá Mtla hönd upp
með iíki Bjarma, þreifaði á
henni (sjá síðar) og var skyld-
ugur að skýra frá því við rétt-
arprófið, sbr. eiðstafinn: „Það
sver ég og segi guði almáttug-
um, að ég skal viitna sainnleik-
ann í þeirri sök, sem ég er til
stefndur um að vitna, og
ömgvu skal ég þar af feyna.
Svo sanmarlega hjálpi mér guð
og hans heilaga orð.“ Hér má
varpa fram þeirri spurndngu.
hvair komið sé traiusiti mammia á
heknildum, ef hægt er að ónýta
með dy.lgjum samhljóð'a og eið-
festan framburð fjögurra vitnis
bærra manna (í þesisu fcilviki að
líkin hafi verið þrjú). Nú veit
ég raunar ekki, hversu mikllr
guðlstrúiairimiemm þeir vcxru,
Tómas og menm hiamis, em tel
vafalíltið að þeim, sem allir voru
með einihverju móti undir hand
arjaðiri Hólabiskups, hafi hrosið
hugur við að se'gja anniað
frammi fyrir almæittinu en það
eitt er þeir vissu satt; í au'guim
18. aldar manna flestra mun hitt
ekki hafa þótt farsæ'lt þegar
yfir um kæroi. Og hvETgi er þess
getið að m'enn þessiir hafli verið
ómerfcir. Einnig er með ólikind
um að Tóm.as á Flugumýri hefði
verið lestarstjóri Hólastóis, hafi
hamn ekki bæði reynzt maður
athurgul.1 og trúr.
Sigurður feitast við að renna
fleiri stoðuim ern „ótrúfegri óná-
kvæmmi vitnanna“ undir skoð-
un sína um tölu líkanna, en al'lt
eru það örgusitu fúaspýtur og
ein kiknar niður samstundis.
Hann segir í viðlbótarklausu:
„Sfcv. skýrsiiu Tómasar á Flugu
mýri átti fneimista llikið [sic] í
tjaidiiniu (sem þeir tö'ldu vera
Bj-arna) að vera í biáum föfcum.
H'ins vega hafa þau munnmæli
og hjátrú baldizt í ætt Reyni-
staðanmianna, að eniginn í þeirri
aett mætti gan.ga í grærnuim töt-
um, af því að Bjarni Reynistað-
arbróðir hafi v-erið grænklædd
ur er hann fórst á Kili, sbr.
Ævisögu sr. Áma Þórarinsson-
ar, Indriða Einarssonar o.fl.
heimildir. Sé þetta rétt hefir lfk
ið þá ekki verið af Bjarnia, sem
kemur hedm við það, sem hér
befir verið haldið fram.“ Hér
skjöplast höflundi illilega.
Bjarni HaJJdórsson var alls
ekki klæddur græmim fötum, þá
er hann reið norður Kjöl og
ínn í þögn dauðans og myrkur.
í fyrsta þingihaldinu, þegar
áðumefnd vitni eru beðin að
lýsa þvi, hversu lík það, er þau
sögðu lík Bjarna, haái verið
búið, hljóða srvörin þanmig:
1) Tómas: „í blárri peysu mieð
biáa húiflu og rauðum silkiigkiúf“.
2) Þórður: „Var í ljósblárri
peysu, með bláa húfu og rauð-
um skúf í.“
3) Runóilfur: „í blárri peysu
með bláa húfu og rauðum silki-
skúf.“
4) Dagur: „í blárri peysu með
bláa húfu og rauðum silikiskúf.“
Framburðurinn er alveg tví-
mælalaus um þetta atriði.
(Orðalagið er þingskrifarans,
þ.e. meginatriði svaranna eru
skrásett, og því ekki víst að
vitniin hafi tekið til orða jafn
Mkt hvert öðru og bókunin sýn
ir). Búmað lííkisáns að öðru leyti
TraiBa vitniin ercrcl sSTf, þar eö
ábreiða lá ofan á því, eins og
fram kemur síðar.
S önnun þess að vit-nin fóru
m-eð staðgóða stafi er fólgin í
öðru þinghaJdinu (á Sauðá 10.
janúax 1783). Þar lagði Hall-
dór klausturhaldari þá spurn-
ingu fyrir konu Jóns Egilsson-
ar og dætur, hvort þær hefðu
orðið þess varar að ýmisfegt,
sam hairun telur upp úr fórum
son.a sinna, hafi fumdizt hjá
Jóni, þ. á m. „bláar peysur
beggja“, „tvær blágr húfur,
þess eldra sonarins með þykk-
um og löngum silkiskúf . . .“
Einnig spyr hann um „brjósta-
dúka beggja, þann eina eldri
sonarins dökkbláan nýjan . . .“
(leturbr. mín.ar). Engum dett-
ur í huig að vefengja, að faðir
bræðranna hafi vitað hvern
klæðnað þeir höfðu í ferðalag-
ið, og það sem vitnin fjögur
sáu af honum í tjaJidiirau, kierrauir
heim við sannJ.eikan'n sjálfan. í
munnmælum er hér ekkert haJd.
Annaðhvort fældust sumir
frændur Staðarbræðra, svo sem
Einar skáld Benediktsson, græn
an lit af eintómium misskiiningi,
vifcleysu sem festi rætu.r í seti-
inni, ellegar þá að eimhverjar
þær filíkiur bræðinaininia sem
nefndar eru í þinghöldunum,
t.d. mussurnar, hafi verið græn
ar og sú vitneskja gsymzt með-
al ættmenna. Af framansögðu
er þó skýlaust, að flíkur þær
sem vitnin sáu á Bjarna dauð-
um voru það ekki. Og líkJieg-
ast þyfcir mér að bráðum hafi
skolazt til fyrir Staðarfóiki
hver liturinn réfctiiega hafi ver-
ið. Þá ályktun dreg ég af því,
að Gísli Konnáðisson .segiir í
þætti síraum — og sótti hann
m.a. heimilddr til sr. Magnúsar
Magnússonar í Glaumbæ, er átti
Sigríði systur þeirra bræðra:
„Var svarið aÆ þnemur [sic]
vottum, að 3 hsfðiu líkin verið
í tjaldinu, en þá greindi á um
það, hvort 4 væru, þótt Tómas
hefði það saigt [hér hmykkir
GíisJi á framibuæ'ði Tómasar] og
lýst Bjarna með bláa húfu o%
í grænum silkiskúf . . .“(fetur-
br. mín). Vitnin sögðu öll að
siikiskúfur þessi hefði verið
rauður.
Enn þeirri kenninigu til
styiktar, að fundizt hafi ein.ung
is tvö Mk í tjaldinu, færir Sig-
urður fram þau orð (úr þætti
G. Kon.) sem Tómas á Flugu-
mýri á að hafa látið faliia er
hann kom að tjaldinu aftur að
sækja MJdn: „Hér er allt með
kyrrutm kjörum“, „ . . . og beind
ir það ekki til að unnin hafi
verið sldk hervirki síðan, að
fjariægjia tvö líkannia úr tjald-
inu“, ritar Sigurður. Hér, eins
og reynidiar víðar í þættíraum,
er farið vítavert mieð heimildir,
af hverju sem það staf.ar. —
Þegar Tómas hafði fundið tjald
ið „kvaðst hann“, segir Gisli
Konráðsson, „hafa lagt steina á
jaðra þesa utan, að hrækvik-
indi rifu líkin síður“. Þeigar
hann kom afbur að sækja líkin,
giekk hann fyrst í kringum
tjaldið og á þá að hafa mælt
þau orð sem vitnáð var til; hamin
sá að úti fyrir lá ýmiise konar
dót Staðanmanna sem fyrr og
steiraamnir á tjaJdjöðrumiuim, en
sá er líkið (eða líkin) færði úr
stað, ga.t hægiega la.gt sbeimana
Fram/haild á bils. 11.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
23. nóvember 1969