Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.1969, Blaðsíða 13

Svona á EKKI að tefla....
39 nrroar'bylurinn sem hefti för
Staðarmanna stóð marga daga
og fæirðin í Kjalhrauni versn-
aði að sama skapi því lengra
sem leið. Og svo var hann æsi-
legur, að rekstrarmennirnir
urðu að gefast upp í miðjum á-
fanga og bæla sig með féð á
algjörri hagleysu.
Kindur þæir sem Sigurður
Ólason hyggur að Austmann
hafi ætlað sér og útileguþjóf-
um til saðningar, fundust sum-
aðið 1781 norðam KjalKhraams.
Guðmundur frá Brandsstöðum
hefur sett fram langsennileg-
ustu skýringu þess arna: að
Staðarmenn hafi skipt rekstr-
inum í smærri hópa — „aeva-
fornt rekstrarmannaráð”, eink-
um þó í örðugu færi — og hafi
Austmann varið langt nokkuð
á undan hinum með sinn hóp
og því slitnað í sundur með
þeim þegar óveðrið skall á.
Guðmundi sýnist líklegt af
ýmsu í frásögnum, að Aust-
mann hafi snúið til félaga
sirana aftur, þegar þeim seink-
aði óhóflega, en engin vissa er
það. Guðmundur færir og gild
rök fyrir því, að hestur Aust-
manns hafi fundizt í Þegjandi
(Gísli Konráðsson ritar að
hesturinn hafi að sumra sögn
fundizt í feni hjá Beljandi, en
aðrir nefni Þegjandi), og „þá
er Jón á svo réttri leið til
byggða, að á betra verður ekki
kosið.” Guðmundur sýnir einn-
ig frram á að Austmaran hafi
borið beinin í Blöndu, „á ann-
an hátt gat hún naumast náð
Mki hairas“ (sbr. höiradina), haran
hafi því fylgt Þegjandi til
Seyðisár og henni síðan til
Blöndu. Þetta styrkir ekki þá
tilgátu að Austmann hafi ætl-
að sér að leggjast út.
s
yJ vo sem fyrr getur stað-
hæfir Sigurður Ólason, að
óeining hafi verið komin upp
milli Bjarna og Austmanns
(þagair iaigt var á fjöiil rraeð
neikistuirinin; vissi húin eikiki á
gott, því maranimir voru „báð-
ir hinir mestu yfirgangsmenn
og rib'bialldar, ofsaimeran í sikapi
og allri framkomu”. Heimildir
fyrir þessum dómi eru ófull-
nægjandi. Espólín segiir að Jón
Austmann hafi verið „gilduir
fyrir sér og harðgjörr” og Gísli
Konráðsson að hann hafi verið
„mikill fyrir séir og kairlmenni
mikið, slkap'hairðiur ag óvægiinra,
er talið hann bætti lítið um
fyrir kotungum og klaustur-
landsetum sumum”. Þau munn-
mæli kváðu hafa lifað fram á
19. öld miðja í Skagafirði, að
Austmann hafi reynzt eftir-
gangssamur um greiðslur land-
skulda til Reynistaðarklaust-
uiris, og miótaðá það mianinliýisiinigu
hans í huga alþýðu. Harðdræg-
ir hafa æði margir verið fyrr
og síðar sem haft hafa með
höndum fjárheimtu einhvers
konar, og er allt annað að vera
„skapharður og óvægiran” en
„yfirgangsmaður og ribbaldi,
ofsamaður í skapi og allri
framkomu”. Hið eina sem
geymzt hefur í sögnum um eft-
irrekstur Austmanns út af
ógoldnum landskuldum eru erj-
ur hans við Jón sterka á
Hryggjum í Gönguskörðum.
Jón var fátækur maður en ætt-
stór (er til af honum sérstak-
ur þáttur eftir Gísla Konráðs-
son) og hefur vafalítið verið
skuldugur klaustrinu. Aust-
mann vildi láta byggja honum
út af jörðinni, en Jón vaæ
þungur fyrir og eftir öllu að
dæma í metum nokkrum hjá
Ragnheiði húsfrú á Reynistað
og komst Austmann ekki langt
með kröfuna. Alvanalegt var
að ábúendum væri byggt út af
klausturjörðum vegna vanskila
og þetta því ekki fullgilt dæmi
um ofsa og yfirgang. Litlu
munaði að þeir Jónar létu
hendur skipta, en upp úr því
má ekki heldur leggja of mik-
ið, því títt var á þeim dögum
og lengur að búandmenn rykju
saman, þeir flugust oft á karl-
arnir, hinir prestvígðu meira
að segja líka. Sr. Eggert
Eiríksison, fyrraraafnidiuir, átti t.d. í
stóiráflogum og Sigurður hrepp-
stjóri í Krossanesi flaug iðu-
liega á maran og aðrir á hainin..
Höfundur segir að Bjarni
Halldórsson hafi „verið lítið
betur kynntur” en Austmann,
„nema hvað hann var yngri”.
Fyrir þessu em ennþá rýrari
heiimiidir era uan Auisrtimairm. Si'g
urður getur tveggja og fer
snarvitlaust með aðra, en hin
er gömul rangfærsla. Sú fyrri
lýtur að eirtingum Bjarna við
Holtsmúlaprest, er Bjarni „á-
samt föður sínum hárneytti og
misþyrmdi gömlum farlama
presti”, eins og það heitir úr
perana Sigurðar. í frásögn
Gísla Konráðssonar (og eftir
henni fer Sigurður) sleit
Bjarni ekki eitt hár úr höfði
gamla mannsins. „Hann var
kátur”, segir Gísli um Bjama,
„og hafði mikið um sig, glett-
ist hann oft við Jón prest og
hló að honum”. Eitt sinn er
hann skvetti úr spæni hans,
fékk hann formælingu í stað-
inn (sem að vísu líkist því að
vera búin til eftir á, þegar vit-
að var að Bjairni hafði orð-
ið úiti); reiddist kllaiuatunhiaW-
oiri mjöig arðraim praestsimis, segir
sagan, og kom til ryskinga milli
'þeinria tveggja ag „sflieit hiamm
mjög hár af peresti”, misþyrm-
ingair eru hvorgi orðaðar. Af
frásögn Gísla er ekki að sjá
annað en áreitni Bjarna hafi
verið fyrirgangur og stráka-
glettur að hætti skólapilta.
H in heimildin er samkveðl-
ingur sá sem lengi hefur verið
kunnur og eignaður Bjarna
Halldórssyni (fyrri parturinn)
og Guðmundi pnesti í Reykja-
dal (hann fékk ekki það brauð
fyrr en ári eftir dauða Bjarna):
„Tvíllaust þetta tel ég stái”
o.s.frv. Hvorttveggja er
skakkt, tildrögin og feðrun
vísunnar, en. sakir þess hve
seinini parturinn átti vel við
skapdægur Bjairnia („ýlii þín af
sulti sál — sólarlaus fyrir
næstu jól”) tengdist vísan
munnmælum um Staðarbræður.
Samkvæmt rannsóknum dr.
Stefáns Einarssonar (sjá: Aust-
firzk skáld og rithöfundar) er
vísan austfirzk frá 18. öld, eft-
ir Eirík skáld Rustikusson og
Grím prest Bessason á Hjalta-
stað.
Ég efast ekki um að Aust-
mann og Bjarni Halldórsson
hafi verið stórlyndir báðir,
heimildir vísa til þess um Aust-
mann og ættemið um Bjarna.
Hitt þykir mér firra sem Sig-
urði Ólasyni er næst að halda
rétt, að þeir hafi verið þvílík-
ir ójafnaðarmenn og fautar að
Staðarhjónum leizt ekki á að
hafa þá saman í vandasömum
erindagerðum og sendu þess
vegna Einar litla í suðurferð-
ina, ef það „gæti orðið til að
stilla til friðar” með þeim.
Hvernig samrýmist þessi í-
myndun því, að Austmann og
Bjarni eru sendir tveir einir
til fjárkaupanna á öndverðum
slætti, en Sigurður á Daufá og
Einar halda ekki að norðan
fyrr en undir sláttarlok, er
fjárkaup höfðu verið gerð að
mestu, jafnvel að fullu, hermdu
sramiir. Sigurður ag Eiiniar eru
auðisjáaniiagia látnir fairia ihiiraum
t:ll fuillltiinigis við heimTiekisrtiur-
inin, sam Sta'ðarihjóiraum kom
tæpast í hug að dragast mundi
fram í vetrarbyrjun, þau hafa
treyst því að féð væri fengið
og einungis eftir að koma því
norður. Hvers vegna hefði
fremur átt að draga til sundur-
þykkis með Bjarraa og Aust-
manni á norðurleiðinni en vik-
urraar syðra við fjárkaupin?
En jafnvel þó fyrirætlun Stað-
armanna um heimrekstur fjár-
ins væri komin úr böndunum,
sýndist feirðin ekki jafn á-
hættusöm og árstíminn gefur
tilefni til að ætla og því enn
hæpnara að „ósamþykki og ýf-
ingari’ hafi „áreiðanlega” verið
milli „fararstjóranna” þegar
sigið var af stað. Veðrátta var
iþá millid í Árraeaþimigi ag átbu
þeir „allar heiðar vísar snjó-
lausar”, enda vissi enginn þar
að Staðarmenn hefðu ekki kom-
izt hei'Lir raorðuir af, fynr en
annað fréttist á jólaföstu með
sendimönnum frá Reynistað.
VI
4 *
Orlög Reynistaðarbræðra
er miairigþvæ'lt eflrai og seranöileiga
dklloi hæigt að gieirta úir því meiiri
mat í nýtízkulegri staðreynda
(dókúmeinitar) sögu, til dæmis,
en tekizt hefur áðuir í skrifum,
staðreyndirnar eru of fáar. En
fyrir því ætti að vera auðveld-
ana að Æara rétt mieð ’þæir. Að
vísu hættir mönnum að sama
sikapi til að þyriia yfiæ lieaeirad-
iur „iskýrinig'um“ þasis siem
á vanltar, jafnvel þótt þær rek-
ist ó sbaðineynjdiriniair sem' þnátt
fyrir allt hafa varðveitzt, hvað
þá á hina lítilsvirtu heilbrigðu
skynseraú.
Eftirfagandi reglu mættu
margir skákmenn leggja vel á
minnið er þeir tefla skák. Hún
er skráð í því góða kveri
„Svona á ekki að tefla“ eftir
Znosko — Borovsky:
„Einn leikur út af fyrir sig
er lítilvægur. Haran verður ein
göngu mikilvægur sem hlekkur
í leikjaröð. í tafli verða menn
að hafa glögga hugmynd um
það takmark, sem þeir ætla að
ná og haga svo leikjum sinum
eftir þeirri hugmynd. Menn eiga
ekki að hugsa sér einstaka
leiki, heldur leikjargðir, sem
eru í samræmi við heildaráætl-
unina.
Allt of margir taflmeinn Ienda
í heilabrotum til þess að finna
bezta Ieikinn, vinningsleikinn,
en tekst það ekki, af því að
þeir vita ekki, í hvaða sam-
bandi hann verður að vera við
það, sem á undan er gengið eða
á eftir fer. Ef menn hafa á-
kveðna áætlun verður ekki
erfitt að finna þann leik á hverj
um tíma, sem bezt hæfir henni.
Þett,a er alveg eins í viðráeðum
manna á milli. Ef menn hafa
enga ákveðna skoðun á máli
því, sem um er rætt, tala menn
úr og í, koma ef til vill með
skynsamlegar athugasemdir, en
þær skipta litiu máli af því að
þær leiða ekki til neinnar nið-
urstöðu. Hafi menn hins vegar
ákveðna skoðun, verða athuga-
semdirnar markvissar, og þeir
finna réttu orðin til þess að
verj.a liana. Svo er þetta einnig
í skák“.
Til viðbótar þessu má minn-
ast á meinlegan galla margra
ERLENDAR
BÆKUR
Herbert Butterfield: Man on
His Past. The Study of the
History of Historical Scholar-
ship. Cambridge University
Press. Uondon 1969.
I þessairi bók, sem er rúmar
200 blís. að stærð, rekuir höif-
undur sögu sagnaritunarinnar.
Er bókin byggð að mestu á
fyrirlestrum, sem fluttir voru
við Queemis Univeirsity í BeMast
árið 1954, ag lýsir aðferðum og
viðlhorifurai í saigmairituin liiðaminia
alda og rekur þróun þessarar
fræðigreinar f'ram til okkar
diaga. Ra/kim er sagia hielztu
Sagnfræð'iakóilia, dinegin fram
gaigrarýrai á aiílferðiir saigraarit-
unar og um efnið allt fjallað á
hlutlægan og vísindalegan hátt.
Bengt D. Silverstrand: Olon
ropar. Av jord. Ljuset, tryckeri
og förlag. Göteborg 1967.
Þessi bók er aðeins þrjátiu
og ruíu bliaðsíiðiUT að stærð og
hefur að geyma tvo Ijóða-
flokka, Olon ropar og Av jord.
skákmanna, sem eru byrjaðir að
tefla eftir fræðibókum — eftir
„teoríunni“ —Ef þeir sjá í byrj
anabók mælt með einhverjum
ákveðnum leik, er hann sam-
stundis tekinn í notkun án þess
að rannsaka sjálfstætt réttmæti
hans. Oftast eru slíkir leikir
árangur af þrotlausu rannsókn
arstarfi og reynslu annarra
skákmanna við taflborðið, en
þeim getur líka skjátlazt eins
og eftirfarandi skák sýnir. Hún
var tefld sem bréfskák á árun-
um 1965—1966 milli Schmidt og
Fischer (þó ekki hins þekkta
Roberts Fischer):
1. e4 c5
2. Rf3 Rc6
3. d4 cxd4
4. Rxd4 a6
5. Rc3 e6
6. Be2 Dc7
7. f4 Rxd4
8. Dxd4 Re7
9. Be3 b5
10. 0-0-0 Rc6
11. Dd2 Bb7
12. Bf3 Hc8
Þekkt skákfræðirit birti
þessa byrjun og lýsti því yfir
að skákin stæði j.afnt. Sá, er
stýrði svörtu mönnunum, hefur
augsýnilega tekið þessi orð trú
anleg og leikið sínum siðasta
leik Hc8 í góðri trú, en skyldi
honum ekki hafa brugðið þegar
næsta bréf kom frá hvítum
með svarleiknum 13. Bb6! Bisk
upinn er friðhelgur vegna
Dxd7 mát og svartur tapar að
minnsta kosti manni.
Silverstrand yrkir ljóst og
fjallar í þessum ljóðaflokkum
um tilurð mannlífsins við skil-
yrði nýjustu tækni og hver
áhrif ýmsar tækniiieigair nýj-
ungar, sem orka á mannslík-
amann, hafa á tilfinningar
fóiks og framkomu.
Social Science and Political
Theory. W.G. Runciman. Sec-
ond Edition. Cambridge Uni-
versity Press 1969.
Höfundurinn hefur skrifað
inngangsrit að þj óðfélagsfræð-
uim í teraigsLuim við pálitískia
heimspeki. Fyrsta útgáfan
hlaut ágætar viðtökur þegar
hún kom út 1963, ritið var end-
urprentað 1965 og hér er end-
urskoðuð þriðja útgáfa. Þessi
bók er ágætt yfirlitsrit og eink-
ar hentug þeim, sem vilja átta
sig á þeim formum samfélaga,
sem eru við líði á okkar dögum.
Bengt D. Silverstrand:
Brottstycken i mángas tycken.
Christensons Tryckeri, Göte-
borg 1966. Productions förlag.
Bókin hefst á ljóði, en er að
öðru leyti í óbundnu máli. Tek-
ur höfundur ýmis efni til með-
ferðar og gefa heiti einstakra
greina nokkra hugmynd um
innihaldið. Rúmmenning heitir
sú fyrsta, en síðan má nefna
greimiar eiins og: Því mi®uir ektei,
Fyrsta ferðin, Hundsvimrr,
Fyrirlesarinn, Hyrnan, Hvern-
ig frívaktin var uppgötvuð,
Sunnudagsmorgunn ógifta
mannsins og Einvígi í vorsól.
Höfundur tekur viðfangseíni
sín fyrir í léttum skemmti-
greinastíl.
23. nóvieimibeir 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13