Lesbók Morgunblaðsins - 09.08.1970, Qupperneq 11

1946, 70. bls.: „Svar Halldórs
við beiðni konungs verður líka
með þeim brag hjá Grími, að
ókunnur lesandi hlýtur að álíta
það haft eftir heimildinni með
slakri samvizkusemi.“ —
í kvæðinu Á Glæsivöllum er
Grími kuldi ofarlega í huga:
hirðvistin er köld, viðmót kon-
ungsmanna kaldranalegt og
konungur sjálfur kaldur und-
ir niðri, þótt hann sé kurteis
og hýr á yfirborðinu:
„Goðmundur kóngur
er kurteis og hýr,
yfir köldu býr; —“
segir hann í upphafi fjórða er-
indis. Og í síðasta erindi kvæð-
isins lýsir hann þeim ískulda,
sem frá konungsmönnum staf-
ar, með eins nöprum saman-
burði og unnt er:
„Náköld er Hemra,
því Niflheimi frá
nöpur sprettur á;
en kaldara uind rifjuim er
konungsmönnum hjá,
kalinn á hjarta þaðan slapp
ég.“
Þessi lýsing mundi vel hæfa
frásögnum af hirðlífi þeirra
einvalda sem sprottið hafa úr
jarðvegi okkar aldar, svo af-
dráttarlaus vottur sem hún er
'um miskunnarleysi valdabar-
áttunnar. Hemra var svo níst
ingsköld, að þegar hljóp drep í
það, sem í henni vöknaði. Um
það segir svo í Þorsteins þætti
bæjarmagns: „Ríða þeir nú til
árinnar, var þar eitt hús, ok
tóku þeir þar önnur klæði, ok
klæddu sik og sína hesta; þau
klæði voru þeirrar náttúru at
ekki festi vatn á þeim, en vatn-
it var so kalt, at þegar hljóp
drep í, ef nokkut vöknaði.“
Næðingurinn sem lék um kon-
ungsmennina í Kaupmanna-
höfn hefur áreiðanlega átt sinn
þátt í að kalla fram þennan
kaldranalega samanburð í lok
kvæðisins, þótt ekki sé ástæða
til að gera meira úr honum en
efni standa til. Sá, sem yrkir
ljóðið um Goðmund á Glæsi-
völlum, er ekki einungis
þreyttur diplómat og stjórn-
málamaður, heldur einnig — og
ekki síður — skáld. Of bók-
staflegur samanburður á kvæð-
inu og reynslu Gríms sjálfs get
ur leitt út í öfgar og raskað
réttu mati. Þó að leyfilegt sé að
skoða líf Gríms í ljósi þess, er
hitt rangt að draga of víðtækar
ályktanir af því. Að vísu erþað
uppgjör, en að því leyti afstætt
eins og allt annað að það túlk-
ar tilfinningar skáldsins á
þeirri stund sem það er ort.
Það er ort á erfiðum tímamót-
um í lífi Gríms, þegar sársauk-
inn er öðru yfirsterkari. En
þá ber þess eiininig að geta að
hvorki hann né aðrar truflanir
á tilfinningalífi Gríms setja
kalda íhugun hans og skyn-
semi úr skorðum. Með það í
hiuga miá leglgja út af ljóðiniu
einis og gert hefur verið.
XXX
Á Glæsivöllum var fyrst
prentað í Þjóðólfi 21. des. 1875
eða um það bil tíu árum eftir
að það var ort. Næst kom
kvæðið svo út á prenti í 3. út-
gáfu Snótar árið 1877. Skáldið
hefur því haft nægan tíma til
að íhuga efni þess og afstöðu.
Athyglisvert er að í þessum
prentuðu gerðum kvæðisins
eru erindin ekki nema sex. Síð-
asta erindið vantar í þær báð-
ar. Grímur bætir því ekki við,
fyrr en hann lætur prenta
kvæðið í fyrstu ljóðabók sinni,
sem gefin va-r út í Reykjavík
1880 og nefndist Ljóðmæli.
Erfi-tt er að segja um, hverj-
ar orsakir eru til þessa, en þó
má láta sér detta í hug, að
Grímur hafi ekki viljað segja
hug sinn allan, — ekki fund-
izt tímabært að gefa þegar í
stað vísbendingu um tilgang
hans með kvæðinu. Þó er hugs-
anlegt, að han-n hafi breytt af-
stöðu sinni til kvæðisins síðar
og fundizt það til þess fallið
að túlka reynslu hans og við-
horf til efnisins, sem það fjall-
ar um. Er það þó fremur
ósennilegt vegna þess, hvernig
Grímur velur söguefnið og
mótar, í þeim tilgangi að
lýsa dönsku hirðinni og stjórn-
málum þar í landi'. Öll gerð
kvæðisins sýnir að skáldið hef-
ur skoðað endinn í upphafi.
Þeir, s-em ókunnugir voru
söguefnínu hafa lesið kvæðið í
Þjóðólfs- og Snótarútgáfunni í
þeirri bjargföstu trú, að sögu-
þráðurinn væri þræddur af
stakri samvizkusemi. En eftir
að síðasta erindinu var bæ-tt
við í Ljóðmælunum 1880 og
skáldið tekur af sér grímuna,
gegnir allt öðru máli. Nú sér
hver maður, að eitthvað býr
hér undir, fyrst G-rímur sjálfur
stigur fram á sviðið sem þátt-
takandi í hirðlífi Goðmundar
kóngs og því „gráa gamni“,
sem þar tíðkast. Kvæðið verð-
ur á óvæntan hátt vísbending
um, hvernig lesa skuli í málið í
ljóðum hans af svipaðri gerð.
Aðrar breytingar, sem
Grímur gerir á kvæðinu, eru
fremur litlar.
í Þjóðólfi og Snót er niður-
lag fimmta erindis svo:
— „í góðsemi vegur þar hvor
annan.“
En í Ljóðmælunum 1880 er
þetta vísuorð á þessa leið:
— ,,í góðsemi vegur þar hver
annan.“
í tveimur fyrstu gerðum
kvæðisins er næstsíðasta vísu-
orð sjötta erindis á þessa leið:
— „en þegar brotna hausar og
blóði litast storð,—“
í Ljóðmælunum 1880 er þetta
vísuorð þannig:
„en þegar brotna hausar og
blóðið litar storð,—“
Hér er breytingin til þess
gerð að st í litast og storð falli
ekki saman. Breytingin er ekki
mikilvæg, en þó til bóta. Hún
sýnir að Grími var annara um
endanlega gerð Ijóða sinna en
sumir hafa haldið fram. —
xxx
Heldur fékk Grímur það orð
af samtíðarmönnum sínum, að
hann væri bæði stirðkvæður og
ósmekkvís og í kvæðum hans
fyndust jafnvel braglýti, sem
leir- og rímnaskáld þeirra tíma
hefðu varla gert sig sek um.
Nú er að mestu litið fram hjá
þessu og hitt dregið fram sem
sker sig úr að listfengi og per-
sónulegri efni-smeðferð. Grímur
treður nýjar slóðir. Gamalt
söguefni vekur honum nýja
reynslu. Söguljóð hans eru
ekki endursögn, heldur upplif-
un.
Því ber þó ekki að neita, að
Grímur átti í erfiðleikum í
ljóðagerðinn'i. Hann var stirð-
kvæður, hafði mikið fyrir ljóð-
um sínum. Þau voru honum
fremur ásetningur en ástríða.
Þau komu samtímamönnum
hans til að efast um skáldgáf-
una. En þeir, sem hann höfð-
aði til á annað borð, litu fram-
hjá agnúunum. Jón Þorkelsson
segir í ritgerð sinni um Grím
Thomsen í Andvara 1898:
„Prýði rims, höfuðstafa og
stuðla er ekki gætt að sama
skapi sem afls og fegurðar í
máli, jafnvel ekki altjend, þar
sem hverjum óvöldum og
ómerkum hagyrðingi gæti ekki
fatazt. Er þetta alveg einkenn-
andi fyrir Grím, og því hafa
sumir kallað, að honum væri
ekki sýnt um form kveðskap-
ar.“ Og enn segir hann: „Það
er að vísu satt, að „fyrstu staf-
rófsreglur" í íslenzkum kveð-
skap eru þær, að gætt sé ríms,
stuðla og höfuðstafa, en þar
með er „formsins lögum“ ekki
nærri fullnægt. Væri það svo,
þá væru líka rímurnar með öll-
um sínum hortittum og smekk-
leysum eitt af því fullkomn-
asta að formi, sem til er.“
Grímur fékk gjarna að finna
rækilega fyrir þessum misbresti
í ljóðagerð sinni. Þegar hann
hafðá g-efi'ð út Ljóðmæli 1880
réðust t.veir íslenzkir fræði-
menn á hann, sem báðir voru
skáld og sæmilegir smekkmenn
á bókmenntir. En tilburðir
þeirra keyrðu svo úr hófi að
augljóst var að báðir þóttust
eiga Grími grátt að gjalda.
Enda var það svo. — Þessir
menn voru Jón Ólafsson, al-
þingismaður og ritstjóri, og
Eiríkur meistari Magnússon í
Cambridge. Jón var andstæð-
ingur Gríms á þingi, en Eirík-
ur hafði orðið fyrir barðinu á
gagnrýni Gríms í Fróða, 6. sept.
1886, þar sem hann skrifaði
ritdóm um þýðingu Eiríks á
Storminum eftir Sihafce-sp©are
undir dulnefninu „Ariel“.
Klykkir Grímur þessum rit-
dómi sínum út á þann hátt, að
fátt sé meistaralegt við þessa
þýðingu nema það „að hún sé
gerð eftir meistara Eirík.“ Slík
viðbrögð kölluðu auðvitað á
andsvar. Það er gömul saga og
ný.
Ritdómur Jóns Ólafssonar
uim Ljóðmæli Gríms birtist í
Skuld 12. marz og 21. maí 1881.
Fer hann þar ómjúkum orðum
um hvert kvæðið á fætur öðru
og lýkur raunar ekki lofsyrði á
neitt kvæði í bókinni nema Á
Glæsivöllum. Honum farast svo
orð um Ijóðið: „Svo kemur gim-
steinninn í allri bókinni: „Á
Glæsivölium.“ Hvert skáld
mætti vera stolt af að hafa orkt
þetta kvæði. í staðinn fyrir:
„Þegar brotna hausar og blóð-
ið litar storð“ verðr að lesa:
„Þegar hausar brotna" o.s.frv.
og verðr þá rétt stuðlasetn-
ingin. Síðasta erindinu er of-
aukið, það bara skemmir kvæð-
ið, enda er það ný og óheppi-
leg viðbót höfundarins.“ (Neð-
anmáls segi-r hann svo enn
fremur: „hlýr“ (- kinn) er eigi
karlke-nt orð, eins og Grímr vill
hafa, heldr kynlaust (ætti því
að vera: „fölt er hans hlýr“ eða
„föl eru“).“ —
Ritgerð Eiríks Magnússonar
kom ekki út fyrr en 1887, enda
var hún bein afleiðin-g þess rit-
dóms Grims í Fróða 1886, sem
fyrr er nefndur. Greinin heitir:
Dr. Grí-mur Thomsen, ritdómari
og skáld; vörn og sókn, eftir
Eirík Magnús-son M.A. Er þetta
nokkurra blaðsíðn-a pési.
Eiríkur byrjar á því að mót-
mæla gagnrýni Gríms á lélega
þýði-nig-u á Storminum. Síðan
færist han-n allur í aukana,
snýr vörn í sókn, og hættir
ekki fyrr en hann þykist þess
fullviss að í Ljóðmælum 1880
standi ekki steinn yfir steini.
Hefur hann augsýnilega haft
ritdóm Jóns Ólafssonar sér til
hliðsjónar, enda má segja að
ekki hafi af veitt.
Meistari Eiríkur heggur auð-
vitað helzt að Grími, þar sem
hon-um finnst hann liggja bezt
við höggunum. Hann færir sér
í nyt til hin-s ítrasta þá brag-
galla, se-m hann sér á kvæðúrn
Gríms, og segir m.a. um þessi
formlýti: „Yfir málinu hefir
Doktorinn eiginlega ekkert
vald. Maðr sér hann alls stað-
ar í ósjálfbjarga baráttu við
rímið, og það leggr tíðast á
skáldið þann læðing, að hann
fær sig ekki hreyft til annars,
enn að böggla hugmyndunum
rétt einhvern veginn inn undir
þess boð og bann. Þar af leiðir
allskonar villur í hugsun og
máli.“ Og enn fremur segir
hann í niðurlagi ritgerðarinn-
ar að „enginn mundi trúa því,
og þó er það satt, að í þesisum
46 smákvæðum eru yfir þrjú
Hundruð bragarlýta! —“ Og á
Glæsivöllum fær ekki betri við
tökur en annað í bókinni. „Hjá
Goðmundi á Glæsivöllum kenn
ir þeirra undra, að fuglinn
„Óminnishegri" og illra hóta
norn (=norn, sem ilt býr í
skapi), „þruma undir niðri í
stiklunuim,“ þ.e. hímia niði'i á
botni í mjaðarhornun-um undir
mungátinu!!! Þetta mun vera
sú amböguleglsta mythologi,
sem enn hefur heyrzt. í brosi
Goðmundar þessa „svigna
feiknstafir." Hvað slíkt eigi að
þýða, sést ekki, nema hvað alt
sambandið bendir til, að það sé
eitthvað ekki gott. Þetta er
einn af þeim mörgu stöðum, er
leyndardómr lokleysunnar á að
gefa svo sem óútgrundanlega
tignarlegan spekingssvip. Hirð
líf Goðmundar þessa hefir ver-
ið hið þjösnalegasta skræl-
ingjafar og dónaskapr, sem
nokkurn tíma hefir óprýtt
mannlega sambúð. Svo er að
sjá, sem skáldið sjálft hafi orð-
ið að ala einhvern hluta æfi
sinnar í þessari konunglegu
vargastíu. og hafi jafnan síðan
dregið dám af hirðlífi Goð-
mundar, því svo segist þvi, að
„kalið á hjarta“ hafi það það-
an sloppið." —
Jón Ólafsson finnur aðeins
einn braggalla á ljóðinu, meist
ari Eiríkur engan, þótt hann
hártogi annað í því. En hvorug-
um dettur í hug að lýsa að-
ferð skáldsins, þar sem and-
stæðurnar vega salt á einu
litlu orði í öllum erindunum.
Þetta orð er en. Andstæðurnar
eru dregnar upp skýrum stöf-
um og magna áhrif kvæðisins.
Um hlutverk gagnistæðisteng-
ingarinnar en í ljóðinu, sem
kemur fyrir í lok hvers erind-
is farast Sigurði Guðmunds-
syni orð á þessa leið i Samtíð
og sögu, 3. bindi: „f fyrstu
vísuorðum 1. erindis er kveðið
um glæsileikann á öllu við hirð
Goðmundar, höfðinglegar veit-
ingar, gömul vín, dýran borð-
búnað, kurteisi í háttum, hve
margt sé til gleðskapar og
skemmtunar. En í fjórða vísu-
orði flestra erindanna og í 5.
vísuorði 1. erindis kemur í byrj
un þeirra gáfaðasta orð ís-
lenzkrar tungu, gagnstöðuteng-
ingin „en“, og í þeim birtist,
hve görótt og rotið er undir
gljáanum." —
xxx
Á Glæsivöllum er ekki aðeins
þaulhugsað Ijóð að efni, held-
ur allri gerð. Það er ekki ein-
ungis minnisvarði um reynslu
Gríms Thomsens og óvenjulega
vist gáfaðs íslendings í
heimsglaumi höfðingja, heldur
gott dæmi um listræn tök og
sjálfstæð vinnubrögð eins sér-
stæðasta skálds á tungu okkar.
En fyrst og síðast er það
reynsla í sjálfu sér. Sem slíkt
á það enn erindi við okkur á
sama hátt og líf skáldsins og
störf. Það er vaxið úr jarðvegi
sem einn er þess megnugur að
fóstra fyrirheit okkar og fram-
tíð. Það vísar veginn, sýnir
hvert við eigum að sækja aflið
i þá menningu sem nú er í
deiglu hér á landi. Þá er gott
að hafa í huga að sá sem var
„eitt bezta og rammíslenzk-
asta skáld, ekki einungis á síð-
ustu öld, heldur um allar ald-
ir íslandsbyggðar" hafði einn-
ig nánari kynni af alþjóðlegum
menningarstraumum en aðrir ís
lendingar um hans daga. f
skáldskap Gríms Thomsen
renna þessar meginelfur í einn
farveg. Rammíslenzk hefð og
alþjóðleg menning eru ekki
andstæður í verkum hans,
heldur greinar á sama stofni.
Það var því engin tilviljun að
ljóð hans og líf væru Bjarna
Benediktssyni ofarlega í huga.
9. ágúst 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11