Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1970, Qupperneq 5

Picasso, Matisse, WhitWjead,
Cocteau, Ezra Pound, V'irgil
Thomson. — Bókinni var fylgt
eftir með einkar vel heppnaðri
fyrirlestrarferð um Ameriku ár
in 1934 og ‘35. Þar birtist hin
þriflega Gertrude Stein forvitn
um amerískum áheyrendum —
stuttklippt, klædd rósóttum
blússum og heimaofnum pilsum
— og fræddi þá um nútíma-
list, nútímabókmenntir og Ger-
trude Stein.
Hún átti oft eftir að minnast
þessa fyrsta ■— og siðasta —
ferðaiags til ættlands síns eftir
30 ára f jarveru, sem eins mesta
ævintýris lífs sins. Hún hafði
séð nafn sitt í Ijösletri á Times
Square, komið fram i frétta-
þáttum, átt endalaus viðtöl,
drukkið te hjá Eleanor Roose-
velt i Hvita húsinu (forsetinn
mætti ekki — hann var að
skrifa tilskipun til þingsins)
snætt með Charlie Chaplin og
Dashiell Hammett í Beverley
Hills og gert nokkra Holly-
wood stórlaxa forviða. Þeir
höfðu spurt hana hvernig hún
hefði öðlazt sína miklu frægð
og hún svaraði: með þvi að
leggja rækt við mjög litinn
áheyrendahóp. Um það bil sem
hún og Alice stigu aftur á
skipsfjöl á leið til Frakklands
um vorið 1935 höfðu þær verið
rrekilega hafnar til skýjanna.
í síðari heimsstyrjöldinni,
þeirri styrjöld, sem Gertrude
var viss um að myndi aldrei
hefjast, létu þær Alice fara sem
minnst fyrir sér í húsi sínu í
Bliignin í þeim hluta Frakk-
lands er átti að heita óhernum
inn. En við komu amerísku her
sveitanna og frelsun Parísar,
blómstraði hún á ný eins og
siðsumarrós. Nýi salurinn
hennar í Rue Christine var þétt
setinn hinum sigursæla Banda-
ríkjaher. Hermennirnir þyrpt-
ust að með gjafir sinar, kynn-
ingarbréf og frumort ljóð.
Hún gaf út frásögn af stríðs
reynslu sinni, bókina „Wars I
have seen" ásamt lofi til hins
bandaríska hermanns í bók-
inni „Brewsie and Willie". Hún
ferðaðist um hið hernumda
Þýzkalandi í amerískri
sprengjuflugvél, hélt fyrir-
lestra fyrir hermennina þar og
skrifaði um það í LTFE. Út-
gáfufyrirtæki og tímarit sátu
um handrit hennar.
Á tindi þessarar frægðar lézt
hún hinn 27. júlí 1946, eftir að
hafa veikzt skyndiiega og ver
ið skorin upp við krabbameini.
Hún var jarðsett í Pére-Lacha
ise kirkjugarðinum. Hún arf-
leiddi Metropolitan-safnið í
New York að málverki því er
Pieasso gerði af henni árið
1906. Ritverk sín — þar á með
al fjöldamörg óútgefin handrit
— ánafnaði hún Yale-háskóla.
Fasteignir sínar eftirlét hún
Aliee.
Þessi 22 ár, sem síðan eru
liðin, hefur Stein-munnmæla-
sagan reynzt furðu endingar-
góð. Að orðstír hennar skuli
hafa lifað af djúpfrystingu í
þeim átta bindum torræðra og
silalegra ljóða, leikrita og
skáldsagna, sýnir og sannar
lífsþrótt hans. Hún var oft sök
uð um að vera reglurithöfund-
ur, studdur af áhrifamiklum
höpi tízkufólks og vina. Sjáif
var hún undrandi á þvi að
fólk skyldi hafa meiri áhuga á
henni en ritverkum hennar —
þar sem það voru ritverk henn
ar, sem vakið hðfðu á henni at
hygli i fyrstu. En er litið er
yfir framaferil hennar með
hliðsjón af þeim öru tízku-
breytingum, sem nú ráða list-
unum sést að hún hagaði lifi
sinu og störfum af álíka stað-
festu og óbilgirni og gufuvalt-
ari. Hún kann að vera fræg-
asti ólesni rithöfundurinn i am
erískri bókmenntasögu en ljóst
er að áhrifa hennar er að byrja
að gæta á ný. Nafn hennarber
æ oftar á góma í umræðum um
„hlutkennda" ljóðagerð og ab-
súrdisma í leiklist.
En þótt frægð hennar hvili á
bókmenntum hófst hún í list-
rnn og fregnin af hinni fyrir-
huguðu sýningu mun áreiðan-
lega endurvekja áhugann á
þeirri hlið hins alkunna frama
ferils hennar. Svo kynlega vill
til, að þegar fyn-verandi safn-
stjóri Museum of Modern Art
reyndi eitt sinn að telja ung-
fi'ú Stein á að arfleiða þá stofn
un að safni sínu, fékk hann af
svar. „Þið getið verið safn eða
þið getið verið nútimalist",
sagði Gertrude við hann, „en
ekki hvort tveggja." Nú mun
væntanleg sýning safnsins nán
ast færa málverkin í upphaf-
lega niðurröðun i salnum, sem
Gertrude og Leo skópu i París.
Það verður vissulega erfitt
verk. Þau 63 ár, sem Stein
safnið hefur verið til, hefur
það reynzt afar laust i reipun-
um —- í látlausum skiptum milli
ættingja, vina, listaverkasala
og safnara. Gertrude og Leo
voru bæði vön að skila aftur
myndum fyrir nýjar og þetta
gerir mun erfiðara um vik að
hafa upp á eigum þeirra. Auk
Picassomyndanna, sem eftir eru
í safninu, fóru að minnsta kosti
25 málverk, teikningar og
vatnsiitamyndir sem Picasso
gerði á árunum 1901 til 1906
um hendur Stein-systkinanna á
leið sinni i einkasöfn og opin-
ber söfn víðsvegar um Evrópu.
Hin athyglisverða andlitsmynd
Cézanne af Madame Céz-
anne, sem Gertrude hafði fyrir
framan sig er hún skrifaði bók
ina „Þrjú líf" og hún kveður
hafa haft bein áhrif á berorð-
an stíl þeirrar bókar, fluttist
úr salarkynnum hennar — ekki
verður vitað hvenær — til
Biihrle-safnsins i Zurich. Af
nokkrum ónafngreindum Céz-
anne vatnslitamyndum, sem áð-
ur héngu í sýningarsalnum
fóru sumar til Leos þegar safn
inu var skipt, en kurteisleg
þögn rikir yfir slóð hinna. Að
rekja þeirra slóðir og ann-
arra Stein-málverka væri nægi
legt verkefni fyrir heilan hóp
starfsmanna I marga mánuði.
Þó vill svo vel til að í Balti-
more eru handhægar birgðir af
fyrrverandi Stein-myndum í
Cone-deild Baltimoresafnsins.
Doktor Claribel og Etta Cone
voru auðugar systur í Balti-
more, vinkonur Stein-systkin-
anna, sem Gertrude og Leo
töldu á að kaupa teikningar Pi
cassos þegar listamaðurinn var
í fjárþröng. Gertrude seldi
þeim einnig nokkrar af úrvals
myndum sínum, þar á meðal
smámynd eftir Delacroix, „1
baði", gersemi eftir Cézanne og
hrífandi hópmynd eftir Marie
Laurencin, þar sem þekkja má
marga af fastagestum Stein-sal
arins —- Picasso og Femande,
Apollinaire og listakonuna
Framhald á bls. 11.
Þá var Laugavegurinn bara
venjuleg gata í lítílli borg og
menn máttu vera að þvi að tala
saman, þegar þeir hittust.
Ingi Karl
Andi
stórborgar-
innar
í fasi
fólksins
Það er svalt haustkvöld og
tekið að rökkva er ég geng
upp Laugaveginn í þvi al-
kunna erindisleysi, sem kallast
að fá sér frískt loft, en það er
einkum fólgið í þvi að horfa í
kringum sig á ekkert sérstakt
og hugsa um allt og ekkert að
loknu dagsverki. Það er langt
síðan ég hef gengið Laugaveg-
inn af þvíliku ábyrgðar-
leysi, - varla síðan ég var
heimspekingur i gagnfræða
skóla fyrir nærfellt aldarfjórð-
ungi.
Veturinn 1946—47 lagði ég
daglega leið mína i hús við miðj
an Laugaveginn, þar sem ég
var í föstu fæði, oftast með
þunga skólatösku undir hand-
leggnum og nöfuðið fullt af
óstýrilátum draumum, sem
stöku sinnum fengu útrás i
„Þjóðólfi". Það var fjölritað
málgagn nemenda í Gagnfræða
skóla Vesturbæjar við öldu-
götu.
1 haustskímunni virðist þessi
lífæð smákaupmennskunnar i
Reykjavík lítið breytt á ytra
borði frá þvi sem var fyrstu
árin eftir heimsstyrjöldina sið-
ari, nema ljósaskiltin og fjöldi
bifreiðanna, sem aka hér um á
sívaxandi hraða. Ég veitti þess
um hlutum reyndar aldrei
neina sérstaka athygli hér áð-
ur fyrr. Vegfarendur voru
ætið mitt viðfangsefni á þessum
föstu áætlunargöngum. En þær
gömlu götumyndir eru nú flest-
ar orðnar óljósar og runnar
saman I eina heild endurminn-
inga, líkt og sölnuð haustlauf í
tunglskini, sem götusóparinn
og vindurinn hjálpast að við að
safna saman í eina hrúgu. Já,
vist er Laugavegurinn bara
ósköp venjuleg gata i litilli
borg, sem ekki á sér ýkjalanga
sögu sem slík, en í augum
sveitapilts, sem var nýkominn
frá fjósaverkum og smölun
sláturfjár og fór ríðandi á hon-
um Grána sínum í veg fyrir
áætlunarbílinn til Reykjavik-
ur, var hann næsta ótæmandi
og heillandi viðfangsefni. Það
er annars undarleg tilviljun,
að fyrsta endurminning mín um
Laugaveginn skuli vera tengd
húsdýrum. Ég var þá fimm ára
og átti heima i nokkra mánuði í
húsi ofarlega á Laugaveginum.
Það bar gjaman við, að ég var
sendur með brúsa til að kaupa
mjólk, en hún kom úr krana í
mjólkurbúð skammt frá. Það
þótti mér undur mikið, og
aldrei þreyttist ég á að dást að
því furðulega fyrirbæri, enda
var það aðdráttarafli mjólkur-
kranans að þakka, að ég
fékkst til að fara þessar sendi-
ferðir yfirleitt, því þeim fylgdi
sifellt sú ógnvekjandi hætta að
mæta geitahópi, sem oft var rek
inn þarna um. Forustugeitin
var með stór horn, ströng og
illileg á svipinn og ef henni
þótti ég vera of nálægt, stapp-
aði hún ógnandi niður fætinum
eins og hún vildi segja: „Burt
með þig strákur, þú ert í minni
landhelgi." Þá töku tveir litlir
fætur á rás í kapp við lítið
hjarta og fundu sér einhvers
staðar öruggt skjól unz hætt-
an var liðin hjá. Þetta er eina
endurminningin um að hafa
komizt i hann verulega krapp-
an á Laugaveginum, og að því
undanskildu hef ég ætið litið á
Laugaveginn sem mestu frið-
semdargötu, þar sem hver og
einn getur rekið erindi sín
áreitnilaust, enda heyra geit-
urnar fortíðinni til.
Tízkan hefur vissulega
breytzt, og eltingarleikurinn
við hana er að ná æ meiri hraða
UPP °g niður fótleggi okkar
töfrandi kvenþjóðar. Verzl-
animar á Laugaveginum hafa
sumar hverjar skipt um nafn,
eigendur og innréttingu, en að
öðru leyti virðist allt vera með
sínum gamla, sígilda blæ. Þó
þykir mér einkennandi fyrir
vegfarendur þetta kvöld, að
flestir virðast vera að flýta sér,
talsvert meira en fyrir aldar-
fjórðungi síðan. Þá virtust
flestir gefa sér tíma til að horf-
ast í augu svo sem eitt andar-
tak um leið og þeir mættust,
svona rétt til að undirstrika þá
ljúfu fullvissu, að maður væri
ekki einn í heiminum, og að
gatan og umhverfið væru svo-
lítið hlýlegri og bjartari vegna
þess ég væri þar líka.
Haustkvöldið góða um dag-
inn þótti mér sem þetta væri
nokkuð breytt, og ég fann
skyndilega til hrollkaldrar ein
manakenndar. Mér þcfftu augna
tillitin stefna framhjá mér,
eins og ég væri þeim óviðkom-
andi, eins og þau vildu segja:
„Ég á mitt, þú átt þitt, við skul
um ekki blanda þessu saman."
Ég fékk kaldan hjartslátt og
mig langaði til að taka til fót-
anna. Geitin gamla birtist mér,
stappaði niður fætinum og
sagði: „Hingað og ekki lengra,
lagsi."
Við erum vist að verða stór-
borgarlegir i hugsun og fasi,
Reykvíkingar, og Laugavegur-
inn okkar farinn að draga dám
af Oxford Street. Þvi meir sem
möguleikunwm til þæginda og
tímadráps f jölgar, bví óðar virð
ist okkur reka inn í heim and-
legs einmanaleika og afskipta-
leysis. Við stundum okkar
störf og lifum hverr. dag i ein-
stefnu fyrirfram gerðra pró-
gramma, og erindislaus vegfar-
andi á Laugave<dnum fellur
ekki lengur inn i skinulagið.
Honum væri hoil-’st að flýta
sér heim i kvöldmatinn svo
hann missi nú örugglega ekki
af neinu í sjónvarpinu.
8. nóvember 1970
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 5