Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1970, Side 13

Gömlu sundlauganiar,
sem nýlega voru lagöar
niður. í þær var veitt
heitu vatni frá þvotta-
laugunum 1907. En
fyrsta hitaveitau var
tekin í notkun 1930.
Fyrsta
hitaveitan hér
á landi
Eftir Helga Sigurðsson
fyrruin hitaveitustjóra
í Lesbók Morgunblaðsins 18.
okt. s.l. skrifaði Gísli Sigurðs-
son ágaeta grein um Ólafsfjörð.
Þó var þar eitt atriði, þar sem
rangt var skýrt frá staðreynd-
um, og mig langar til að
leiðrétta.
Greinin hefst með þessum orð
um:
„I miðju bæjarins trónar
skíðastökkpallurinn steinsteypt
ur, en grængresi í kring. Ekki
einu sinni London eða New
York geta státað af þess kon
ar mannvirki. Og ennþá síður
gátu Iteykvikingar stært sig af
hitaveitu á þeim tíma er hún
var orðin staðreynd í Ólafs-
firði.“
I»að er eðlilegt að liöfundi
þyki mikið til þess koma, að
Ólafsfirðingar skyldu verða á
undan Reykvíkingum að
byggja hitaveitu, eins og liann
telur, en ég verð því miður að
liryggja höfundinn og Ólafs-
firðmga með því, að þetta er
ekki rétt. Reykjavík var fyrsta
bæjar- eða sveitarfélagið hér á
landi, sem byggði hitaveitu.
I>etta var liitaveitan frá
Þvottalaugunum, sem tekin var
í notkun 1930. Það fer raunar
eftir því livernig hugtakið liita
veita er skilgreint, livort þetta
er fyrsta liitaveitan, og má því
geta þess, að þegar gömlu sund
Iaugarnar voru byggðar 1907—
1908 lét Reykjavíkurbær leiða
þangað heitt vatn úr Þvotta-
laugunum.
Hér mætti eftir efninu setja
punkt, eins og þar stendur, en
fyrst ég er farinn að minnast á
Þvottalaugaveituna, sem á 40
ára afmæli á þessu ári, þá er
rétt að fara nokkrum orðum
um hana og aðdraganda hcnn-
er, þótt það verði ekki gert
svo vel sem vert er í stuttri
blaðagrein skrifaðri í fljótlieit-
um.
Fyrst má geta þess, að árið
1902 voru gerð mannvirki við
Þvottalaugarnar til þess að
bæta aðstöðuna til þvotta.
Laugabarmarnir voru hlaðnir
upp, galviseraðar járngrindur
settar yfir þær og umhverfi
lauganna lagað og snyrt, svo
þægilegra væri að atliafna sig
þar við þvotta. Mannvirki
þetta var gert samkvæmt upp-
dráttum Knud Zimsen verk-
fræðings og síðar borgarstjóra.
Þótt sum ibúðarhús i Reykja
vík liefðu á þessum árum
þvottahús með kolakyntum
þvottapottum, voru þeir einnig
margir, sem fóru með þvottinn
inn í laugar og þvoðu hann
þar. Var lionum þá ekið á milli
á lijólbörum, lijólatikum eða
handvögnum, en sumir báru
þvottinn á bakinu. Á ófriðar-
árunum 1914—18 urðu kol svo
dýr, að næstum allir bæjarbú-
ar notuðu laugarnar til þvotta,
en kostnaður sá og erfiðleikar
er fylgdu flutningi þvottsins
til og frá laugunum, urðu til
þess, að árið 1920 var alvar-
lega farið að íhuga livort ekki
svaraði kostnaði að Ieiða heita
vatnið til bæjarins, og nota
það þar til þvotta og baða. Þess
ar athuganir leiddu til þess, að
árið 1923 var bent á að nota
mætti heita vatnið til upphit-
nnar á liluta af bænum, sér-
staklega ef auka mætti vatnið
með bomnum.
Árið 1926 fékk bæjarstjórn-
in dr. Þorkel Þorkelsson til
þess að fara til ítaliu og kynna
sér árangur ítala af borunum
eftir jarðhita, sem þeir höfðu
framkvæmt fyrstir manna, en
þeir notuðu jarðgufu til raf-
orkiivinnslu og efnaiðnaðar.
Árið eftir fól bæjarstjóm
Reykjavíkur verkfræðingunum
Geiri G Zoéga, Valgeiri Björns
syni og Benedikt Gröndal að
gera áætlun um liitaveitu frá
Þvottalauguniim til upphitunar
þriggja stórhýsa, sem þá voru
í smíðum þ.e. Austurbæjarskól-
ans, Landspitalans og Sund-
liallarinnar auk nokkurra fleiri
bygginga. Áætlun þessi lá fyr-
ir í desember 1928.
Fyrstu boranir eftir lieitu
vatni hér á landi voru fram-
kvæmdar við Þvottalaugarnar
á árunum 1928—1930. Voru þá
boraðar 14 holur 4 þumlunga
víðar 20—“246m djúpar, en með
aldýpt þeirra var 118 m. Þótt
þessar holur gæfu ekki allar
vatn, varð lieildarárangur
þeirra þó sá, að vatnsmagnið
óx um 50% upp í 15
lítra á sek. og liitinn
óx um 5 stig upp í 93 stig. Um
sjón með þessum borunum
höfðu þeir dr. Þorkell Þorkels
son og Steingrímur Jónsson raf
magnsstjóri, en verkstjóri var
Einar Leo Jónsson, sem síðar
var bormeistari borgarinnar
um áratugi.
Áætlanir þrenienninganna
sýndu að liér var um f járhags
lega hagstætt fyrirtæki að
ræða, og þegar boranir gáfu
svona góðan árangur, var haf-
izt handa um byggingu veit-
unnar, og var lnin tekin i
notkiui haustið 1930 eins og
fyrr segir.
Fyrstu luisin, sem liituð voru
frá Iienni, voru Austurbæjar-
skólinn, Landspítalinn og aðr-
ar byggingar á Landspítalalóð-
inni. Síðan bættust við Sund
höllin, gamla Mjólkurstöðin og
um 60 íbúðarhús á svæðinu
milli Bergþórugötu, Laugavegs,
Barónsstígs g Snorrabrautar.
Þegar Laugarnesskólinn var
byggður, var hann hitaður frá
Þvottalaugaveitunni, og þá var
lögð ný æð að sundlaugimum
eftir Reykjavegi. Listasafn Ás-
mundar Sveinssonar var einnig
liitað frá þessari veitu og lieitt
vatn var leitt í nýtt þvottahús
í laugunum.
Ef lýsa ætti þessari veitu að
öðru leyti, þá var heita vatninu
safnað frá laugunum og borliol
unum og leitt eftir stálpípum i
steypta þró við gafl dælustöðv
ar. Dælustöðin var úr járn-
bentri steinsteypu, kjallari og
ein liæð. Niðri voru þrjár raf-
knúnar dælusamstæður. Ein
þeirra var ætluð til sumarnotk
unar, önnur stærri notuð að
vetrinum, en sú þriðja, jafn
stór lienni var til vara. Á efri
hæð voru stjórntæki og spenni-
stöð. Dælunum var stjórnað
sjálfvirkt frá þrýstingsmæli í
Austurbæjarskólanum. Frá
dælustöðinni Iá aðalæð, 7 þuml-
unga víð einangruð stálpípa eft
ir Þvottalaugavegi, Laugavegi,
Hringbraut, (síðar Snorra-
braut) og Bergþórugötu upp i
Austurbæjarskóla, en frá henni
greindust svo mjórri pípur I
ýmsar áttir. Samanlögð Iengd
götuæðanna var 4,9 km.
Aðallivatamaður þess að
Þvottalaugaveitan komst á var
Knud Zimsen borgarstjóri, sem
hafði brennandi áhuga fyrir
þessu máli. Jón Þorláksson
verkfræðingur og ráðherra
veitti þvi einnig eindreginn
stuðning. Hann ritaði ma.a. um
það í tímarit Verkfræðingafé-
lags Islands. Síðar, eftir að
liann varð borgarstjóri, tók
hann mjög virkan þátt í þess-
um málum og það féll í lians
lilut að semja um kaup á liita-
réttindum á Reykjum í Mos-
fellssveit 1933, en Knud Zim-
sen hafði hafið undirbúning
þess máls.
Hitaveitan frá Þvottalaugun-
um gaf svo góða raun, að
strax var farið að vinna að út
vegun meiri jarðliita til stækk
unar veitunni. Hitaréttindi á
Reykjasvæðinu í Mosfellssveit
voru keypt 1933, eins og fyrr
er sagt og sama ár liófust bor
anir þar. Áætlun um hitayeitu
frá Reykjum vrar fullgerð 1937,
en vegna tafa af pólitískum
ástæðum og erfiðleika sökum
siðari heimsstyrjaldarinnar,
tók Reykjaveitan ekki til starfa
fyrr en 1943. Síðan liefir stöð-
ugt verið unnið áfram að þess
um málum og nú er svro kom-
ið, að öll Reykjavík er hituð
með hveravatni. Þróun hita-
veitu Reykjavíkur eftir 1933
er þó öiinur og lengri saga,
sem ekki verður rakin hér,
en því má gjarnan lialda til
liaga að Hitaveita Reykjavík-
ur hefir vrerið frumherji á sínu
sviði liér á landi og auk þess
hefir hún um langt árabil ver
ið stærsta hitaveita í heimi.
sinnar tegundar.
inn. Og hún sá . . . Harry stóð
og hélt á kápu ungfrú Fulton,
og ungfrú Fulton sneri baklnu
að honum og laut. höfði. Hann
henti kápunni frá sér, lagði
hendurnar á axlir hennar og
sneri henni æstur að sér. Var-
ir hans sögðu: „Ég dái þig,“ og
ungfrú Fulton lagði tunglskins
fingur sina á kinnar hans og
brosti syfjulega brosinu sínu.
Nasavængir Harrys skulfu, var
ir hans kipruðust í andstyggi-
legu glotti, og hann hvíslaði:
„Á morgun." Og ungfrú Ful-
ton sagði „já“ með augnalok-
unum.
„Hér er það,“ sagði Eddie.
„Hvers vegna alltaf tómat-
súpa?“ Það er svo djúpsatt.
Finnurðu það ekki? Tómat-
súpa er svo hræðilega eilif.“
„Ef þú vilt það heldur,"
heyrðist rödd Harrys segja
mjög hátt frammi í forsalnum,
„get ég hringt á bíl fyrir þig
og látið hann koma að dyrun-
um.“
„Ó, nei. Það er ekki nauð-
synlegt," sagði ungfrú Fulton,
og hún gekk til Berthu og rétti
henni granna fingurna.
„Vertu sæl. Þakka þér inni-
lega.“
„Vertu sæl,“ sagði Bertha.
Ungfrú Fulton hélt einu and
artaki lengur um hönd hennar.
„Yndislega perutréð þitt,“
tautaði hún.
Og svo fór hún og Eddie á
eftir eins og svarti kötturinn,
sem elti þann gráa
„Ég loka búðinni," sagði
Harry, framúrskarandi róleg-
ur og stilltur.
„Yndislega perutréð, peru-
tréð, perutréð . . .“
Bertha bókstaflega hljóp að
háa glugganum.
„Ó, hvað verður nú?“ kall-
aði hún.
En perutréð var alltaf jafn-
yndislegt, blómum þakið og
kyrrt.
Anna María Þórisdóttir þýddi.
LEIÐRÉTTING
SLÆM bremglun hefur orðið á
greininni um átök Johnsons
við Robert Kennedy og fylgis-
menn hans, sem birtist í síð-
ustu Lesbók. Nálega þrír dálk-
ar af upphafi greinarinnar
hafa færzt aftiast. Byrjun grein
arinnar er þvi lengst til vinstri
á bls. 12, ofarlega: „Næstu
mánuðina hélt forsetíinn opin-
berlega áfram að leggja
áherzlu á þörfina" . . . o.s.frv.
Er það í beinu framhaldi af
endi fyrri hl'U'ta, sem birtist í
Lesbók 25. okt. Prentvilla
kemur einnig fyrir i nafni Bill
Moyers, sem nefndur er Woy-
ers. Lesendur eru beðnir vel-
virðingar á þessum mistökum.
Rangfeðruð vísa
1 greiin Björns Daníelssonar
um 'ieiðina austur, tekur harin
upp þekkta vísu og eignar
Rikharði Jónissyni. Það er
rangt, vísan er eftir Freystein
Gunnarsson:
Aila þá sem eymdir þjá
er yndi að hugga,
og Lýsa þeim sem ljósið þrá
en lifa i skugga.
8. nóvember 1970 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ] 3