Lesbók Morgunblaðsins - 28.03.1971, Blaðsíða 11

Sigurður Ólason, lögfræðingur
HINN
HEIMULEGI
HÚSKROSS
Eins og getið var i útvarps
fréttum var látið liggja að
því í handritamálflutningnum
í Khöfn um daginn, að Árni
Magniússon hefði gifzt til fjár
danskri konu, og á þann hátt
fengið möguleika á að safna
handritum og koma Árna-
safni á laggir. Þetta hefir
reyindar heyrzrt: fyrr og jafn-
vel verið almennt trúað. 1
upphafi málaferlanna, fyrir
nokkrum árum, skrifaði form.
Árnasafn snefndar, próf. West-
ergaard-Nieison, bækling all
mikinn, þar sem hann reynir
að renna nýjum stoðum und-
ir þessa kenningu. En prófess
orinn er talinn einhver harð
asti andstæðingur íslendinga
í handritamálinu, og mjög
reynt að tefja eða spilla fyr-
ir hinni drengilegu lausn
rhálsins, sem Danir ákváðu
með afhendingarlögunum
1%3, og hefir nú 'jafnvel í
hótunum í sambandi við vænt
anlega dómsúrlausn Hæsta-
réttar. Bæklingi þessum svar
aði Sigurður Ólason á sinum
tima í alllangri grein, en
hann átti sæti í handrita
nefndinni, sem þá var stai’f-
andi. 1 greininni kemur hann
m.a. inn á hjónaband og fjár
mál Á.M., og eru skýringar
hans viða á annan veg, en
hingað til hefir verið gengið
út frá, og sumar allnýstárleg-
ar, svo sem um hinn ,,heimu-
iega húsikross“, sem frægur
er af íslandsklukkunni. Bii’t-
ir Lesbókin með leyfi höf.
r.okkra teafla úr greiininni,
(smábreyt. vegna úrfel'linga),
en telkur anmars ekki afstöðu
gagnvart efni þeirra.
★
Formaður Árnasafnsnefnd-
ar í Kaupmannahöfn, hefur
ekki fyrir löngu gefið út
bækling, sem fjallar um konu
Áma Magnússonar, hins
fræga handritasafnara, hverr
ar ættar hún hafi verið, hver
hafi verið fyrri maður henn-
ar o.sf.rv., og þvi næst um
hjónaband þeirra Á.M., og
loks (óbeint) um fjárhagsleg
ar forsendur og uppruna
Árnasafns.
Það sýnist nú í fljótu
bragði ekki sérlega merkilegt
rannsóknarefni að grafast fyr
ir um forfcíð þessarar löngu
liðnu konu, sem maður skyldi
halda, að flestum mætti á
sama standa nokkuð svo,
hvoru megin hryggjar lægi
úr þessu. Það er, líkt og Ámi
Pálsson komst að orði, „illa
farið með góðan þorsta,“ þeg
ar kunnur danskur vísinda-
og háskólamaður fórnar dýr-
mætum tima sínum í slíka
Kaflar um
hjóna-
band Árna
Magnússonar
og
f járhags-
forscndur
Arnasafns
rannsókn. Reyndar virðast
danskir háskólamenn ekki
alltaf hafa látið sér títt um
þessa konu, a.m.k. meðan hún
enn var lífs, svo sem þegar
þeir ruddust inn í íbúðina
sama morgun og maður henn
ar gaf upp öndina, og höfðu
á brott með sér peningaeign
hennar i „járnskríni", eins og
heimildir greina. Og „sköff-
uðu henni einn dal til hand-
peninga," svo sem frá er sagt
í sömu heimild. Nú er þessi
sama kona allt í einu orðin
menningarbjargvættur að
þeirra dörni, og merkispers-
óna í sögunni, sem „pá mere
end én máde har ydet . . .
bidrag til det danske monark
is vækst"l), eins og höf.
kemst að orði um þau hjón.
Þetta er svo sem gott og
blessað. En þegar dýpra er
skyggnzt má sjá þess nokkur
deili að þessi nývaknaði
áhugi fyrir konunni muni
ekki eingöngu vera af sagn-
vísindalegri rót, heldur sé
hér lengra seilzt til lokunnar.
Það athugast, að það er sjálf
ur forniaður Árnasafnsnefnd
ar, sem hér er að verki. Það
er vafalaust, að rannsókn
hans og skrif eru hugsuð sem
framlag til handritamálsins,
þótt síðbúið sé. Þar sem nú
liggur fyrir að dæma um
skaðabótakröfur Árnasafns
vegna áformaðrar afhending-
ar handritanna, mun
þeim Árnasafnsnefndarniönn-
um þykja mikils um vert, og
tímabært, að hefja nú eða
herða áróður í þá átt, sem
reyndar stundum áður, að
Árnasafn sé til orðið og varð
veitt fyrst og fremst fyrir
danskt fé, eða nánar tiltekið
þessarar ,,dönsku“2) konu
Árna Magnússonar, Mettu
Fischer, sem hann hafi gifzt
til þess að geta í hennar
skjóli og eigna hennar unnið
að söfnun handritanna, og
komið safninu á laggir og
tryggt varðveiziu þess og
framtið. Safnið sé þess vegna
dönsk eign að uppruna og
öllum rétti, og afhending
handritanna lögleysa og rang
læti, nema þá, — úr því sem
nú er komið málum, -— að
fullar fébætur komi fyrir.
Þessu sjónarmiði er ætlað að
hafa að ininnsta kosti óbeina
þýðingu í málinu, ef hin laga
legu rök þess teldust ekki
fullnægjandi.
Nú kann þessi áróður að
virðast helzt til langsóttur,
og ekki alls kostar sannfær-
andi. Þó er ekki um að vill-
ast, að háttv. höf. er fyllsta
alvara. Enda slær hann því
föstu í niðurlagi bæklingsins,
að stofnfé Árnasafns sé „helt
igennem samlet fra danske
kilder '. Og sýnist þetta falla
í góðan jarðveg hjá dönskum
blöðum, t.d. segir i Berl. Tid.,
að það sé ekki „lielt lig-egyld
igt for vurderingen af probl-
emerne," — (þ.e. skaðabóta-
málsins), — „om de er is-
landske eller danske penge,
der har sikret bevarelsen af
de haandskriftskatte, der nú
skal udleveres." Og síðan seg
ir, að það megi „slaas fast,“
að fjármunir Árnasafns „ude
lukkende liidrörte fra danske
kilder."
• • •
Þær „nýju upplýsingar",
sem sérstaklega snerta „gifter
mál“ þeirra hjóna Á.M. og
Mettu Fischer, eru aðallega
þær, að konan muni hafa ver
iö 19—20 árum eldri en Árni.
Þötot höf. fúllyrði ekkert um
þetta, vill hann með þessu
renna nýjum stoðum undir þá
skoðun, að Á.M. muni hafa
gifzt konu þessari til fjár,
sem svo er kallað. Hafi hann,
den „fattige isi. student",
fengið með henni „betydelig
meðgift“ etc, enda hafi „en
af tidens mest effektive
metoder til prompte elevati-
on paa den sociale rangstige"
verið „netop et rigt gifter-
mál.“ Hugsun og samhengi
þessara tilvitnana má lesa á
rnilli linanna, og ekki um að
villast, hvað höf. er að fara.
Er þess vegna ekki úr vegi að
athuga þetta nánar: Fyrst
hvort ætla megi, að Á.M. hafi
gifzt konunni vegna eign-
anna, fyrst og fremst, og því
næst hvort eignir þessar hafi
þá í reynd orðið forsenda og
fjárhagsgrundvöllur handrita
söfnunarinnar og Árnasafns,
svo sem sífellt er látið liggja
að.
Er þá fyi-st að atlhuga nán-
ar, hvort Á.M. muni hafa
gifzt konu þessari „til fjár,“
sem kallað er. Sannleikurinn
er sá, að próf. Westergaard-
Nielsen er ekki upphafsmað-
ur að þeirri kenningu, þótt
hann þykist nú færa henni
auknar líkur, sem fyrr segir.
Finnur Jónsson segir í ævi-
sögu Á.M.: „Siikkert er, at
hun (þ.e. konan) var berhidl
et, og det er vel dette, der
for Árni har været af betydn-
ing,“ o.s.frv. Sama kemur
fram hjá öðrum fræðimönnum
sem á þetta minnast. Um
þessa skoðun mun sennilega
hafa mestu ráðið aldursmun
ur hjónanna, og auk þess
óbeint þau ummæli Jóns Ólafs
sonar, sem kunnugur var
einkahögum Á.M. síðustu ævi
árin, að konan hafi verið hon
um „einn heinmlegur liús-
kross“. Enda hafa Islending-
ar alltaf hafa horn í síðu
þessarar konu, þ.á.m. hugsað
sér hana litt ásjálega eða það
an af verra, svo sem skemmst
er að minnast af meðferð
þeirri, sem hún fær hjá Lax-
ness, að vísu í skáldverki,
þar sem henni er lýst með
„krúng úr baki“ og „ninnn-
inn á miðjum niaga". Þetta
píslarvætti á Á.M. að hafa
lagt á sig til þess að geta,
fyrir peninga konunnar,
bjargað hinum fornu menn-
ingarverðmætum • okkar og
annarra norrænna þjóða. Og
þessu hefir verið almennt trú-
að.
Pi-óf. W.N. segir Á.M. hafa
einungis verið „fátækan isl.
stúdent," og gefur í skyn, að
öll hans „prompte elevation"
og þjóðfélagsframi hafi verið
fyrir hans riku giftingu i
Khöfn. Þetta er allsendis
ósæmileg sögutúikun. Á.M.
var sýslumannssonui’ og sæmi
lega vel að heiman búinn, að
þeirra tíma visu. Hann komst
fljótlega í launuð störf og
(siíðan) embætti i háum launa-
flokkum. Hann var reglusam
ur í öllum háttum og frábit
inn eyðslu og óhófslifnaði.
Það er þvi lífill vafi á, að
hann hafi fljótlega komizt í
góð efni, og þegar hann loks
giftist, þá orðinn 45 ára, er
hann búinn að vera í hálauna
embættum og störfum um
lengra árabil, skjalavöröur
og prófessor og konunglegur
commissarius. Og það sem
meira er um vert, að Á.M.
var mikið til búinn að safna
handritunum, áður en hann
gekk að eiga margnefnda
konu. Enda mun hann og
hafa komizt tiltölulega létt út
af því fjárhagslega, þar sem
meginhluta þeirra fékk hann
ýmist gefins eða að láni (til
afskrifta), en miklu sjaldnar
að hann þyrfti að greiða fyr-
ir þau. Þegar þessa er gætt,
að Á.M. er þegar kominn á
efstu þrep hins „sociale rang
stige“, orðinn vel stæður fjár
hagslega, og auk þess búiim
að safna umræddum forn-
skjölum og handritum, þegar
hann gekk að eiga konuna,
þá hefur það allar líkur á
mótí sér, að hjá honum hafi
það nokkru ráðið um hjóna-
band þetta, að konan var vel
efnum búin, og að þvi er
handritasöfnunina snertir
þurfti Á.M. ekki, er hér var
komið, neinnar sérstakrar
f járstyrkingar til þess að
sinna þvi hugðarefni.
Hins vegar afsannar þetta
heldur ekki, að Á.M. hafi að
einhverju leyti gengizt fyrir
peningum konunnar, og það
kannski ráðið úrslitum um
kvonfangið, svo sem F.J. læt-
ur liggja að. Og sé gengið
út frá, sem menn hafa gjarn-
an viljað trúa, að konan hafi
verið óásjáleg — auk aldurs
ins, — þá náttúrulega ber-
ast böndin að Á.M. að þessu
leyti. Það kann nú að sýnast
heldur fánýtilegt rannsóknar
efni hvernig kona þessi hefur
litið út, eða hvað menn hafa
„séð við hana“, sem svo er
kallað. En á þvi gæti það
samt oltið, hvort talið verð-
ur liklegra, að Á.M. hafi
f>T?st og fremst gengizt fyrir
peningum hennar, eða hvort
aðrar venjulegri og mann-
legri hvatir hafi legið að
baki. Það má velta þessu fyr
ir sér sem krossgátu, svona
til gamans, ef ekki annars.
Vitaskuld er hér ekkert
áþreifanlegt við að styðjast,
nema ef vera skyldu ummæli
Jóns Grunnvíkings um „hús-
krossinn". En þau verður að
taka með mikilli varúð. Þeg-
ar Jón kemur á heimili þeirra
hjóna eru þau búin að vera
gift 17 ár, og aldursmunur-
inn þá orðinn tilfinnanlegri,
sem skiljanlegt er, konan orð
in gamalmenni síðari árin, og
líklega sjúklingur, svo sem
sjá má nokkur deili af sam-
tíma bréfaskriftum. Þessi urn
mæli Grunnvikingsins sanna
þvi ekkert, hvorki um útlit
konunnar, né þær hvatir, sem
réðu þvi á giftingardegi, að
Á.M. valdi sér þessa konu til
fylgilags og lifsleiðsögu.
Ég vil nú leyfa mér, að
setja það fram sem mína
persónulegu skoðun, að kon-
an muni hafa verið þokkaleg
asti kvenmaður, og að Á.M.
Framhald á bls. 13.
28. rnarz 1971 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11