Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1971, Blaðsíða 8

Við Bleiksárs:l.iiifiir i FljótsWíð. Skójrarleifarnar eru trúlega
vegna skjólsins, sem Jiarna verður.
Fyrir 40 árum kom út í Nor-
egi bók eftir Christian Gierlöff
um samskip i skógar og manna.
Las ég hana í útvarpið fyrir all
nokkru, en það sem hér fer á
eftir er eins konar eftirmáli að
þeim lestri loknum.
Bókin er vissulega enn i
fulliu gildi, því að höíundur
sikyggnist árþúsundi,- aítur i
tímann og um aldir ftam. Guð-
mundur Hannesson, pröíessor,
þýddi bókina af eigin hvötum
án þess að hafa nemn ákveð-
inn útgefanda að ha.nni, enda
Sá enginn í henni ne na hagn-
aðarvon. Það vandamá. v’ar svo
léyst með því, að bókm var
felld inn í ársrit Skógræktar-
félags íslands, en jafnframt gef-
in út 300 sérprentuð eintök,
sem rikið keypti og Fraiðslu-
málaskrifstofan annaðist dreif-
ingu á. Mér var því ljóst, þeg
ár ég sá og las bókina í fyrsta
sinn, að hún myndi vera i fárra
ei'gu og tilvera hennar þó á vit
orði enn færri. Ég taldi þvi, að
með lestri hennar i útva.í p gæti
hún ef til vill orðið að nýju
að einhverju því gagni, sem
henni var upphaflega ætiað að
vera, er hún var þýdd og gefin
út af hugsjón og áhuga einvörð
ungu fyrir 30 árum.
Ég taldi ennfremur sennilegt
ag eðlileg!, að með þeim, sem
hlustuðu á lestur bókar nnar,
myndu vakna ýmsar spuro'ng-
ar um skógræktarmál vors ást-
kæra fósturlands, svo sem
raunin varð, hvað mig sjálfan
snerti. Ég hef því kynn' mér
þessi mál að nokkru, og mér er
það bæði Ijúft oe skylt, að mér
finnst, að koma ýmsum upplýs-
ingum á framfæri í þeirr'. von,
að þær verði :I að svara eir-
hverjum þeirra spurnmga, sem
vaknað kunna að hafa í huga
hlustenda þei'rra, sern ekki
hafa tekið virkan þátt í skóg-
ræktarmál'Um. svo heitið geti,
fremur en ég. Og þá >r rótt að
taka það fram s rax, að skóg-
ræktarmenn gera greinarmun
á skógrækt og 'rjárækt, Skóg-
rækt merkir ræktun skóga í
þeiim tilgangi að afla viðar. En
trjárækt ræk un einstakra
trjáa við hús og býli og rækt-
un lunda eða teiga.
Hvar skal byrja? Hvar skal
standa? spurði Matthias. Væri
ekki i þessu tilfelli rétt að
byrja við isaldarlokin, sem tal-
in eru hafa verið fyrir einum
12—14000 árum. Það mun hafa
verið almenn skoðun til
skamms tíma, að fsland hafi
allit verið jökli hulið á jökul-
tímunum og þvi ördauða, þeg
ar jökla tók að leysa. Álit nátl
úrufræðinga var, að fræ
planta hefði borizt hingað eft-
ir þann tíma, ýmist með vind-
um, fuglum eða hafstraumum.
Fyrir um fjórum tugum ára
varð mönnum ljóst, að í Skand
inaviu voru islaus svæði á ýms
um stöðum á jökultímanum, þar
sem margar tegundir plantna
lifðu ísaldirnar af. Steindór
Steindórsson, grasafræðingur
og skólameistari á Akureyri,
hefur rannsakað útbreiðslu
flestra islenzkra plöntu egunda
og fyrir 6 árum gaf hann út
bók um þessar rannsóknir sín-
ar. Þar skýrir hann frá því, að
af 434 íslenzkum tegundum
hafi um helmingur lifað ísald-
irnar af. Um fimmti h'ut' teg-
undanna er talinn hafa borizt
hingað með mönnum á ýrr.sum
tímum. Hann vill ekki fella
dóm um uppruna tæplega þriðj-
ungs tegundanna, en senmiegt
er, að nokkur hluti þeirra hafi
einnig lifáð ísaidirnar af. Og
éins sé það víst, að margar geti
þær tegundir ekki verið, sem
borizt hafi hiingað til lands af
sjálfsdáðum eftir ísaldarlokin.
I sambandi við þet'a er rétt
að geta frjórannsókna, sein
dr. Þorleifur Einarsson hefur
gert víða um land. Hann kemst
að þeirri niðurstöðu, að lofts-
lag á ísiandi hafi verið háð
svínuðum sveiflum og loftslag
ið á Norðurlöndum a!.lt frá ís-
aldarlokum. Rannsóknir hans
b'-nda til þess, að birkið hafi
lifað ísaldirnar af íyrir norð-
an land, og það er í góðu sam-
ræmi við niðurstöður S'eindórs
Steindórssonar.
Þorleifur telur, að bipkið
hafi farið að breiðast út frá ís-
lausu svæðunum norðanlands
fyrlr um það bil 11000 árum.
Það hafi haldið vestur og suð-
ur um land og verið um 2000
ár á leiðinni til umhverfis
Reykjavíkur, sem nú er. Og um
svipað leyti hafi birkið verið
komið um allt landið, sem Sa.gt
einni.g um Austurland, hvernig
sem göngu þess þar hafi verið
hátitað eða jafnvel, að það hafi
lifað isaldirnar af austanlands.
Og eftir það óx það milli fjalls
og fjöru, fram á landnámsöld,
alveg eins og hermt er í Is-
lendingabók og Landnámu.
Og þá erum við komnir að
þeim tíma, er mannabyggð
hefst á Islandi. Og þá fer brátt
að halla undan fæti fyrir gróðr
inum, eins og óumdeilanleg: er,
ekki aðeins skógargróðri, held
ur öllum gróðri, þvi að með tím
anum hefst stórfelld jarðvegs-
eyðing af völdum uppblásturs.
I bók sinni vitnar Gierlöff í
orð rithöfundar, er hafði sagt,
„að gullöld Islands hafi staðið,
meðan skógarins hafi notið
við.“ Taldi Gierlöff þetta senni
legt, því að þannig hafi þetta
gengið í mörgu.m löndum, eins
og hann nefndi fjölmörg dæmi
um.
Skoðanir manna hafa verið
mjöig skiptar um orsakir þessa
alvarlega uppblásturs, og
minna margar þeirra, að mér
finnst, á stjórnmálaskoðanir.
Við skulum nú athuga þetia
mál og ieita á vit vísindamanna
í þessum efnum.
1 ritum Þorvalds Thorodd-
sens ber uppblástur og sand-
fok víða á góma. Telur hann
eyðingu birkiskóganna aðaior-
sök uppblástursins á íslandi.
Hann segir orðrétt: „Þar sem
graslendi hefur blásið upp, er
það oftast að kenna eyðing
skóganna." Og hana tel'ur hann
vera fyrst og fremst nf völd-
um mannsins og húsdvra hans,
einkum sauðkindarinnar.
Fjöldi erlendra visindamanna,
sem rannsakað hafa uppbiást-
urinn hér á landi, eru á svip-
aðri skoðun. Til að ge^a sér
grein fyrir alvöru uppblásturs
ins, skal mönnum á það bent,
að talið er, með hliðs.ión af
gróðurhæðarmörkum birkiskóg
ar á hinum ýmsu stöðum á land
inu, að alls hafi um 40% af
landinu verið þakið samfelld-
um gróðri á landnámsöid. Hlið
stæð :ala nú mun vera nálægt
20%, þannig að um helmingur
gróðursins hefur eyðilagzt
ásamt jarðvegimtm, sem hefur
blásið eða skolað burt.
1 ársriti SkógraSktarfélags Is
lands 1960—61 skrifar dr. Sig-
urður Þórarinsson ítarlega
grein, er hann nefnir: Upp-
blástur á Islandi i skjóli ösku-
lagarannsókna. Þangað leitaði
ég fróðleiks um þet a mikla
vandamál. Eins og öllum ætti
að vera kunnugt, þótt ekki sé
nema af l'estri blaðagreina, þá
hafa bæði lærðir og leikir ver-
ið mjög ósammála um orsakir
uppblástursins. Hafa sumir
kennt nær eingöngu um eyð-
ingu skóga af völdum manna
og húsdýra og þá sérstaklega
ofbeitar, meðan aðrir sýkna
eigi aðeins sauðkindina, heid-
ur telja jafnvel sauðbeitina
landin'U til heiUa. 1 grein sinni
segir Sigurður Þórarinsson:
„Eini möguleikinn til að fá úr
þvi skorið, hverjar séu höfuð-
orsakir hins mikla uppblásturs
á Islandi er: rannsóknir og aft
ur rannsóknir. Segir hann síð-
an, að tilgan'gurinn með þessu
ritgerðarkorni sé að vekja at-
hygl'i á rannsóknaraðferð, sem
ætti að geta stuðlað að þvi vö
fú skorið úr einhverjum vafaat
riðum í þessu mikiLvæga og
þjóðarhágvarðandi deilumáli.
Og þessi aðferð sé: ös'kutíma-
bilið. Bygigist þessi rannsóknar
aðferð á könnun eldfjaWaösku-
laga í jarðveigi. Hafi henni ver
ið beitt í aldarfjórðung hér-
lendis, einkum til rannsókna á
eldfjailasögu iandsins, sem þeir
Hákon Bjarnason hafi hafið í
sameiningu 1935. Hér er ekki
rúm til að rekja þessar rann-
Sóknir ítarliega, heldur verðum
við að snúa okkur beint að nið-
urstöðunum í lok greinarinnar,
þar sem segir orðrétt: „Allt frá
þvi, er ísa síðasta jökulskeiðs
tók að leysa af landinu, hafa
verið hér meira eða minna gróð
urvana affok.ssvæði: urðir fram
með jökLum, jökuLsandar, sahd
ar með sjó fram, vikrar ag há-
lendisauðnir. Frá þessum svæð-
um hefur áfok borizt á gróður-
lendi og bundizt svo, að allur
islenzkur moldarjarðvegur má
heita lösskenndur. (Hér skal
því skotið inn í, að löss er
kvenkynsorð, í eignarf. lassar
og merkir: lin, smákornótt berg
tegund mynduð við áfok). Á
meirihluta póstgilasíala hlýviðr
isskeiðsins, eða frá því um 500
f. Kr. a.m.ik. voru affokssvæð-
in þó mjög takmörkuð að flatar
máli, miðað við það sem nú er,
ógrónir jökulsandar minni um
sig, mikill htuti innlandsháslétt
unnar gróinn og gróðurmörk
hærri en nú. Uppblást'Ur var þá
tiltölulega mjög litiTð. og jafn-
vægi ráðandi milli uppgræðslu
og gróðureyðingar. Hin snög'ga
versnun loftslags í járnaldar-
byrjun lækkar gróðurmörk
nókkuð og áfok vex, en þó
ekki að neimu verulegu ráði,
fyrr en norrænt landnáni hefst.
Strax upp úr því stóreykst
uppblásturinn, sem hefur hald
ið áfram óslitið síðan, svo að
stórkostlega hefur gengið á
gróðurlendið. í sumum þéttbýi-
ustu héruðunum urðu stór
svæði örföka þegar snemma á
öldum, en heildarlega séð mun
uppblásturinn þó hafa 1. eytt
mun meira af gróðurlendi á síð
ari öldum, einkum á móbergs
svæðunum. Meginorsök upp-
blástursins er hvorki að finna
í eMsumbrotuim né versnandi
loftslagi. Maðurinn og sauð-
kindin eru meginorsök þess
óhuginanlega uppblásturs, sem
án afláts hefur rýrt vort dýr-
mæta gróðurland í „Islaiids þús
und ár“.“
Engin tilraun til skógræktar,
til gagnsóknar eða einu sinni
til skipulegrar varnar, er gerð
fyrr en fyrir 70 árum. Og frum
kvæðið áttu h'vorki stjórruar-
völd landsins, né landsmenn
sjálfir. En skógræktarhugsjön-
ar hafði þó orðið vart og skulu
í því sambandi nefnd 3 steáld,
enda þótt fleiri hafi lagt til máiL
anna, sem enn siður hefur wer-
ið hlustað á. Eggert Ötefsson
1 orti um garðrækt og skógar-
lundi. Hann ferðaðist um l«*i
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
28. nóvember 1971