Lesbók Morgunblaðsins - 06.02.1972, Blaðsíða 2

/BOKMENNTIR
LISTIR
Hugleiðingar um franska rithöf undinn
MARCEL PROUST
á 100 ára afmæli hans. Úr L’Express — Hildigunnur Hjálmarsdóttir þýddi
Flestum hefði þótt það með
ólíkindum, hefði því verið spáð
í París á áruniim fyrir
heinisstyr.jöidina fyrri, að 100
ára afmæli ritliöfundarins
Marcel Prousts yrði talið
merkisviðburður. Fáir hefðu
feng-izt til fylgis við þá skoðun,
ef einhver hefði haldið henni
fram, að þessi sárþjáði
asthmasjúklingur, sem vart
mátti mæia sökum þróttleysis,
yrði sigursælli í glimunni við
timann og leiddur til veglegra
sætis í bókmenntasögunni en
samtímamenn hans og
samlandar, rithöfundarnir
Andre Gide og Anatole France.
Arið 1913 voru bókmennta-
legar framtíðarhorfur Marcel
Prousts allt annað en
glæsilegar. Þr.jii þekkt
bókaútgáfufyrirtæki, þau
Fasquelle, Grallimard og
Ollendorf höfðn synjað honum
um að gefa út verk hans „í
leit að liðinni tíð“, þar eð
bókmenntaráðunautar
fyrirtæk,janna höfðu, allir sem
einn, kveðið upp þann dóm um
handritið, að það væri „eintal
heilsutæps, taugaveiklaðs og
sjúklega viðkvæms unglings“.
Grassetforlagið gaf þó verkið
út, ðlesið, á kostnað höfundar.
Hinn ungi Marcel Proust
sóttist eftir þátttöku í
samkvæmislífi Parísarborgar.
Heldra fólkið kunni vel við
þennan þægilega, félagslynda
mann, sem fékkst \ið að
skrifa og stæla. Þannig leið
tíminn, Proust þýddi verk
Buskins og sótti sýningar á
rússneskum ballet. En árið
1914, þegar heimsstyrjöldin
skall á, urðu umskipti í lífi
Prousts, sem skipta sköpum um
framtíð hans sem rithöfundar.
l. ítilf jörleg heilsa hans er á
þrotum og hann verðúr að
leggjast í nimið. Átta ár liggur
hann riímfastur, \itandi að
hverju stefnir og þessi sári
reynslutími er sú eldraun sem
bre.vtir lífsv'ðhorfi hans.
Maðurinn Marcel Proust var
tvískiptur persónuleiki. Til er
m. ynd, sem Jacques Blanche
málaðj, af honum, í svörtum
fötum, með hvítt hálslin og
magnólíu í hnappagatinu. Þar
gefujr að líta heimsmanninn
Proust. Meinlætamaðurinn
Marcei Proust var annar
maður. Hanu hafðlst við í
korkeinangmðu herbergi við
Bouievard Haussmann og síðar
Hamelingötu. Hvorkl ryk né
skarkali götunnar gat smogið
gegnum þykka veggi, til að
minna þennan einsetumann á
lifið fyrir utan. Einasta
bergmái þess var
endurminning hins liðna. Við
þessar aðstæður reyndi Proust
að Ijúka hinu mikla verki sínu.
Hann vissi, að síðasta bindið
var lykiil að öBu þvi, sem á
undan var komið. Hver
stílabókin efttr aðra
fylltist af fíngerðum stöfum og
þegar verkinu lauk hefði
engan grunað, að þessi horaði,
skeggjaði maður, nær dauða
en lrf i, væri hinn eitt sinn
giæsilegi heimsmaðnr Marcel
Proust. Hugarfarsbreytingin
gerir Proust að miklum
listanianni. Vil.jinn til
Iistsköpunar verður öllum
öðrum tilfinningum
yfirsterkari. Þetta breytta
viðhorf er í senn persónusaga
Prousts og dýpsta merking
verks hans, „I leit að liðinni
tíð“.
En þegar verkið kom út,
fékk það slæma dóma.
Gagnrýnendur skildu þvl
miður ekki þetta margslungna
verk. Arið 1927 þegar síðasta
bindi verksins kom út, var
Proust látinn fyrir 5 árum.
Ekkert var hægt að gera til
að rifta hinum ósanngjörnu
dómum um þetta meistaraverk.
Gagnrýnendur höfðu þegar
lokið skemmdarstarfsemi sinni.
Þess eru engin dæmi, að
nokkurt jafn veigamikið
bókmenntaverk hafi orðið fyrir
svo hrapallegu skilningsleysi.
„Enginn skilur neitt í
verkinu,“ skrlfar Proust í
„Liðin tíð endurheimt“.
Skammir gagnrýnenda hlóðust
upp og mynduðu vegg milli
verksins og lesenda. Menn
töluðu um Proust eins og um
Marx eða Freud, án þess að
hafa Iesið verk hans.
Við fyrstu sýn er verk Prousts
óaðgengilegt aflestrar, eins og
bækur James Joyce og Henry
James. Margir gefast því
upp á lestrinum og telja það
einungis á færi „sérfröðra"
manna að glíma við svo
torskilda höfunda. Proust
reyndi sjálfur að ná beint til
lesenda og hvetja þá til að
Iesa verkið, en honum varð
lítið ágeugt. „Gagnrýnendur
eru enn á villigötum,“ heldur
hann áfram I „Eiðin tíð endur
heimt“. „Rithöf undur myndi
líklega fremur k jósa að leggja
verk sitt undir dóm lesenda,
milliliðalaust, því að almenning
ur skynjar næmar góð verk af
meðfæddri eðlishvöt og þeirri
lífsreynslu, sem hann hefur
orðið fyrir, heídur en
sjálfskipaðir ritdómendur, sem
temja sér yfirborðsleg
vinnubrögð Og fella
sleggjudóma með flúriiðu
orðalagi, sem þeir breyta á 10
ára fresti.“
„I leit að liðinni tíð“ er
myndauðugt og viðamikið
liökmenntaverk. Persónur
aliar eru skýrt dregnar, en
það spiliir þó verkinu, hve
búningur þess er hégómlegur.
Hafa verður í huga
tviskinnung höfundar.
Atburðarásin er nákvæm og
hnitmiðuð og verkið líður
áfram, eins og hjalandi lækur
og ber lesandann með sér,
Fyrstu setningar verksips Iiafa
seiðmögnuð áhrif líkt og þlíðir
tónar: „Eangt .er siðan ég
yandi mig á, að fara snemma
að hátta. Naumasi var ég
búinn að slökkva á kertinu,
þegar augu mln hikust aftur,
svo fljótt, að mér vannst ekki
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 6. Sebrúar 1972