Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.1973, Qupperneq 5

um seinna eða í október 1872
kom hann svo hei.m alkominn til
þess að gerast kennari við Lærða
skólann í Reykjavík. Nú gat
Steingrímur haft náið samband
við vin sinn Sigurð málara, sem
um þessar mundir var önnum kaf
inn að hugsa fyrir undirbúningi
væntanlegrar hátíðar. En allra
mest . var þó um veft, að árið
1874 kom Matthías Jochumsson
og settist að í Reykjavík. Hann
hafði verið vígður til Kjalarnes-
prestakalls 1866 en misst konu
síns 1868. Árið 1870 kvæntist
hann í annað sinn, en missti
hana líka eftir tæpt ár. Við þann
missi orti ihann eitt sinna ódauð-
legu kvæða ,,Sorg“. En hann seg
ir á öðrum stað: „Lengi var það,
að ég eirði engu og undi hvorki
úti né inni. Breyttist ég þó og á
næstum árum á eftir, svo margt í
meðvitund minni og hugsanálífi
varð öðruvísi en áður“. Þegar hér
var komið haföi Matthlas lokið
þýöingu á þremur leikritum
Shakespeares. Til að sefa sorg-
sína, fór hann utan 1871 og þýddi
þá „Macbeth" Shakespeares
og Manfreð eftir Byron. Þeir hafa
því ibáöir himin ihönduim tekið
vinirnir og skáldbræðurnir að
hittast í Reykjaví'k 1874. Matthí-
as segir svo í „Sögu'köflum af
sjálfum mér“: „Tölluvert bráði af
mér, er leið á sumarið. Meðfram
var það að þakka samveru við
Steingrím og áldrei urðum við
samrýndari en 'þá. Oft vöktum
við fram á nætur eða riðum upp
um holt og hraun og lágum þar
við glens og gaman, því að hann
var ótæmandi það sumar af gáska
og gamansemi; stundum ortum
við „grín" um aflt millti himins og
jarðar og htífðum hvorki kóngi
né karli. En sem betur fer finnst
nú fátt af því eða ekkert." —
Þjóðhátíðin rann upp. Þjóðs'káld-
in Steingrímur og Matthías
höfðu ort mörg kvæði, sem sung-
in voru og lærð hvarvetna út um
al'la landsbyggðina. Skrifað
stendur frá þeim tíma: „Trú á
land og þjóð glæddist þessa há-
sumardaga. Það var eins og áð-
ur, að óþekktur fögnuður og sam-
úð bærist frá manni til manns
þetta 'þjóðhátíðarsumar." Það
verður ekki vefengt að Sigurður
Guðmundsson hafi borið hitann
og þungann af allri skreytingu
og viðhöfn á Þingvöllum þetta
sumar. Hafði konungi þótt mik-
ið til um og spurt Hilmar Finsen
landshöfðingja, hvort þessi
maður verðskuldaði ekki viður-
'kenningu fyrir. En landShöfðingi
hafði sagt, að hann verðskuldaði
ékkert. Veturinn áður hafði Sig-
urður verið að mála leiktjöld í
stórum sal í miklum heljarkulda.
Þá sló að honum og varð veikur
upp úr kvefi því, sem hann hafði
fengið og batnaði aldrei að fuílu
eftir það. „Og hinn 7. sept.,“ seg-
ir H.P. í bók sinni, „lu'kust aft-
ur augu Sigurðar málara Guð-
mundssonar að fullu, þess manns,
sem séð hafði einna fegurstar
framtíðarsýnir til handa þjóð
sinni og bar í brjósti meiri metn-
að hennar vegna en flestir aðrir.
Á stuttri starfsævi hafði hann
ótrúlega miklu til vegar komið
við þröng kjör, þótt honum tæk-
ist ekki að framkvæma nema sumt
af því, sem fyrir honum vakti.
Skáldin bæði Steingrímur og
Matthías ortu erfiljóð eftir vin
sinn Sigurð Guðmundsson. Enda
mátu þeir hann meira og skildu
betur en flestir aðrir. Þeim hef-
ur fallið fráfalll hans þungt og
hann var sá eini, sem þeir ortu
báðir erfiljóð um. Bæði nota
skáldin sömu líkinguna um njól-
ann eða reynirunnann, sem vex
upp í urðinni og fellir fræ sín
á freðna mold. Ekki ska'l farið í
neinn samanburð hér, heldur birt
sýnishorn úr báðum Ijóðum.
Matthías kvað svo:
Næmur nam og mundi
náttúru vorrar mál,
og drakk sér himins daggir
af djúpri landsins sá'l.
En meðan fræ sín fe'lldi
svo full af heilsubót
nagaði frostið neðra
í njölans djúpu rót.
En haust með kaldri hélu
í hjartað lagðist skjótt;
tök þá dag að dimma,
en döpur lengjast nótt.
Og nú er njólinn horfinn
og náber stendur fold,
og fræin sem hann felldi
viö freðna liggja möld.
I erfi'ljóðum Steingríms, er að
finna erindi þau, sem hér fara á
eftir:
'Sjá hnúka blá meö hrrmfall nýtt
sú haustmjöll til þess bendir;
fja'l'lkonan trygg, þú fa'ldar hvítt
og fornvin kveðju sendir
vor smáa þjóð hann þekkti vel
hann þörfum hugði að bótum
og lifði þér enz lostinn hel
ihann leggst að þínum fótum.
Á bjargi reynirunn ég sá
sitt rauðgrænt limið hefja
úr klungururð hann óx i þrá
við a'Ht sem vildi kefja,
og sízt þó fengi só'lu mót
í sannri hæð að skarta
í sannri dýpt hann seigði rót
við sinnar móður hjarta.
Frá kulda lífs nú byrg þitt barn
í beði tryggrar dvalar,
breið á hann rótt þitt hvíta hjarn
und heiði blálofts-salar.
Og haltu minning, móöurláð!
þess manns í hreinu gi'ldi,
sem hefði blóði feginn fáð
hvern flekk af þínum skildi.
Eitt af því, sem þúsund ára
hátíðin 1874 færði 'íslending-
um, var lítil Ijóðabók, Svanhvít-
að nafni. Hún kom á réttri stundu
og engir nema höfuðsnil'lingar
tungunnar, Matthías og Stein-
grímur 'hefðu getað gefið þjóð
sinni svo dýrðlega gjöf. Hér er
um að ræða, sem kunnugt er, þýð
ingar þeirra á Ijóðum mestu
Ská'ldsnillinga álfunnar á svo
tæru, hreinu og kynngimögnuðu
máli, að táiið er, að víða ta'ki
þýðingin frumtextanum fram. En
þótt líklegt sé, aö Svanhvít lifi á
meðan mæöur kenna börnum sín-
um aö mæla á íslenz'ka tungu,
varð þó útkoma hennar höfund-
unum sjálfum e'kki til hei'lia. Um
það hefur ýmislegt verið sagt og
ritað, en það er sorgarsaga, sem
ekki verður rædd hér. Afleiðing-
arnar urðu þær, að upp frá því
höfðu s'káldin, fóstbræðurnir ekk
ert samband sín í mi'Pli í a'idar-
fjórðung eða meira. En gæfan var
þei'rn þó ekki að öllu leyti frá-
hverf. Á gamalsaldri tókst þeim
að lokum að brúa djúpið og end-
urnýja gamlla vináttu, eins og
bréf Matthiasar bera Ijósast
vitni.
Þjóðhátíðaráriö tók Matthias
við ritstjórn og útgáfu blaðsins
„Þjóðólfs". Árið eftir 1875 kvænt
ist hann í þriðja sinn og geikk að
eiga Guðrúnu Runólfsdóttur frá
Móum á Kjalarnesi. Eignuðust
þau saman 11 börn. 6 ár gaf
Matthías blaðið út og var ritstjóri
þess. Eins og að líkum lætur, var
blaðamennska og dægurþras lítt
viö hans hæfi. Stjórnmá'laskoöan
ir hans þóttu ekki liggja Ijóst
fyrir. En í blaðinu birtust mörg
af hans beztu kvæðum og einnig
nokkuð af kvæðum annarra
skáldá, sem ort voru á þeim ár-
u-m. Árið 1880 var Matthíasi veitt-
ur Oddi á RangárvöHum. Fluttist
hann þangað vorið eftir. Oddi er
fornt höfuðból, sem kunnugt er.
Steingrímur Thorsteinsson
Þar hafði hann stórt bú og bún-
aðist vel þótt 'hart væri í ári,
enda 'hafði 'hann eignazt iþá konu,
sem var honum betri en engin á
þeim vettvangi. Frá Odda flutti
séra Matthías eftir 6 ár til Akur-
eyrar, þar sem hann var fyrst
þjónandi prestur, en dvaldi þar
síðan til dauðadags. Aðkoma séra
Matthíasar til Akureyrar var
aHt an-naö en glæsileg eftir 5
vikna erfitt og kostnaðarsamt
ferðalag. Hafís lá fyrir öllu
Norðurlandi, hungur og fellir
vofði yfir sveitum. Auk þess var
honum, sem presti, fremur fálega
tekið. Hefur aö lí'kindum þótt, að
'hætti þeirra tíma of frjálslyndur
í trúarskoðunum. En skáld-
inu vegnaði því betur sem árun-
um fjölgaði og fólkið lærði að
meta andlega yfirburði hans, Ijóð,
gleði og hjartagæzku. Um skáld-
skap snillingsi-ns, sem gaf þjóð
sinni „þjóðsöng, sem hljóma mun
á meðan islenzk þjóð er ti'l“, s'kal
ek'ki rætt hér, um hann hafa svo
margir færustu menn fjallað. Ef
til vill meira en um s'káldskap
nokkurs annars skálds. Gerir það
hinn umtalaði kynngikraftur og
hugarflug. Þar falla öl'l orð mál-
laus hjá orðum hans sjálfs i Ijóð-
inu: „Leiðsla":
Og andinn -mig hreif upp á
háfjallati nd
og ég horfði sem örn yfir fold
og mín sál var lík ístærri
svalandi lind
og ég sá ekki duft eða -mold.
Eins og heilög guðs ritning lá
'hauður og sær,
var a'lit himnesku guli-'letri
skráð,
meðan dagstjarnan kvaddi svo
dásemdar-skær
eins og deyjandi guös-sonar náð.
Matthías Jochumsson kom
seint fram á sjónarsviðið sem
skáld, hefur ekki verið bráð-
þroska og auðna réð því,
að 'hann birtist iþar no'kkurn tíima.
En hann entist þeim mun betur,
var sískrifandi og yrkjandi fram
á elliár, án þess að tapa nok-kru
að marki. — Steingrim fornvin
sinn og fóstbróður lifði hann í 7
ár og orti eftir hann erfiljóð, þar
sem svo segir:
Er sem harðsteinn
hafi lostið
hendi mína hægri;
því að önnur -hönd
anda mínum
varstu sextíu vetur.
Aldrei hefi ég
andans manni
innlifaðri orðið,
hitti ég sjaldan
— þótt heimur spi'liti —
sanngöfgari sálu.
Hvað er lífsstarfi
listama-nna?
Svanasöngur á heiði.
Hvað er lífsstuna
logandi hjarta?
Huldarljóð á heiði. —
Hávamá'l á leiði! —
Matthías andaðist í nóv. 1920,
— 85 ára að áldri. — Hér skulu
tilfærð orð annars ská’lds, Davíðs
Stefánssonar frá Fagras'kógi um
þennan mikla meið ísienzkra bók-
mennta og ástsæla aiþýðufræð-
ara: „Sr. Matthías var stálminn-
ugur, ótæmandi fræðasjór, þar
gekk saga kyns'lóðanna I bylgj-
um, og er hann hóf máls, mátti
heyra brimgný aldaona í rödd
hans. Hann hafði skýrt hugboð
um hinn mi'k'la leyndardóm, sem
heillar og knýr sál vö'kumanns-
ins ti'l sífelldrar leitar. Hann við-
urkennir hinn skapandi mátt, for
sjón, sem á ekkert skylt við tii-
viijun né hégóma. Hann á-tti sér
himin, takmarkálaust als'kínandi
fagurhvel, glætt guðsanda, sem
'heyrði hvert hjartaslag á jörð
niðri."
Sem fyrr segir, hafði Steingrím-
ur Thorsteinsson flutzt heim frá
Danmörku eftir 20 ára dvöl og
gerzt kennari við Lærða skóiann.
Fyrst mun hann hafa tekið breyt-
ingunni fagnandi. Mörg beztu og
fegurstu Ijóö eru ort á timabii-
inu frá 1872—1881. En skólastarf
Framhald á bls. 16.
©