Lesbók Morgunblaðsins - 01.07.1973, Síða 4

!
■Landslag og
náttúrufar
Lega
Lögun
Gróður
UPPRUNI OG MERKING ORNEFNA
í Leiðbeiningum um örnefnaskráningu eftir Þórhall Vil-
mundarson, prófessor, sem Örnefnastofnun Þjóðminja-
safns gaf út fyrir skömmu, er m. a. farið fram á, að ör-
nefnasafnarar skrái upplýsingar sem varpað geti Ijósi á
merkingu örnefna. Eru tekin allmörg dæmi um þess hátt-
ar upplýsingar, og eru þau flest sótt í örnefnaskrár stofn-
unarinnar, en nokkur í árbækur Ferðafélags íslands.
Kafli þessi er birtur hér á eftir, og væntir Lesbókin, að
mörgum þyki hann fróðlegur
Skrá skal hvers konar upplýsingar, sem varpað geta Ijósi á ör-
nefni, uppruna þeirra og merkingu. Kemur þar margt til greina,
og má í fyrsta lagi nefna upplýsingar um örnefni, sem dregin eru
af landslagseinkennum og náttúrufari. Hafa ber í huga, að oft
felast samlíkingar í slíkum örnefnum (líkingarnöfn).
Stundum ræður lega eða afstaða nafni, og skal þá lýst stað-
háttum. Dæmi: „Uppsalir (í Hálsasveit)... Bærinn, sem nú er
verið að flytja niður að vegi, stendur það hátt, að nafnið verður
auðskilið." - „Hurðarbak (á Ásum) er í hvarfi bak við Meðal-
heimsbungu."
Ornefni eru oft dregin af lögun landslags, og er þá oft um
samlíkingu að ræða. Dæmi: „Ornefni í Hestfjalli, sem mörg
benda til, að fjallið hafi verið eftir lögun sinni kallað Hestfjall,
eru eftirfylgjandi: Snoppa og Snoppudalur, Hesteyru ..." - „Gölt-
urinn, hvítur stór mosaklettur í miðri hlíð niður að vatninu. Sagt
er, að bærinn Göltur beri nafn af kletti þessum, þaðan líkist hann
liggjandi gelti." - „Eitt þeirra (Krókavatna) er Handleggsvatn
kallað sakir lögunar sinnar, því að það er eins og ölnbogi í lag-
inu." — „Austasti múli fjalls þessa (Heiðnafjalls) . . . verður að
háum og sérkennilegum klettahaus, sem dregur nafn af lögun
sinni og nefnist Kofri." - „Austan undir Einhyrningi er dalverpi
lítið með mörgum smáhólum og skálum. Dalverpi þetta kallast
Hrip. Óvíst er, af hverju það nafn er dregið, en sennilegt er, að
það sé af því, að á vorin setjast tjarnir í skálar þess. En þær hverfa
fljótlega, án þess að afrennsli sjáist; og er því sem dalverpi þetta
„leki eins og hrip"."
Litur getur og ráðið nafni. Dæmi: „Fyrir sunnan hæðina renn-
ur gil niður í ána með háum bökkum, og eru rauðaskriður víða
í þeim; heitir það Rauðsgil." — „Bláfen er í suðaustur frá Kringlu;
þar er blástör í síkinu." Litarnöfn geta einnig verið líkingarnöfn.
Dæmi: „Hún heitir Mjólkurá, og dregur hún nafn af því, að hún
fellur svo bratt, að hún hvítfyssar öil og er því af sjó að sjá
eins og mjallhvítt band yfir þvera ströndina." - „Yestan undir
henni er Silfra, gjá, sem svo heitir, sennilega vegna hins silfur-
tæra vatns, sem í henni er."
Örnefni geta verið dregin af hávaða: árnið, fossadrunum, brim-
gný, gosdynkjum, vindgnauði, bergmáli - eða á hinn bóginn af
þögn. Lýst skal aðstæðum í slíkum tilvikum. Dæmi: „Hljóða-
klettar . . . Er móbergið í þeim sorfið ýmislega af veðri og vatni
. . . Víða eru gapandi hellar. Vegna þessarar lögunar bergmálar
ákaflega í klettunum, og af því draga þeir nafn sitt."
Ornefni eru stundum dregin af jarðmyndunum, bergtegund-
um, jarðeldum, hverum eða öðrum jarðfræðilegum fyrirbærum,
og er þá rétt að geta þess. Dæmi: „Upp af Brattagerði (í Fljóts-
dal) í Brattagerðislæk hinum fremri er foss, sem heitir Hall-
steinsfoss, dregur nafn af hallandi stuðlabergi." - „f Glerhalla-
Litur
Hljóð
Jarðmyndanir
Dýralíf
Þdrhallur Vilmundarson að vinnu við Ijósborðið.
vík (á Reykjaströnd) er mikið um glerhalla (þ. e. draugasteina,
kalsedón) . . ."
Þá geta verið mjög gagnlegar upplýsingar um örnefni dregin
af gróðurfari. Dæmi: „Fyrir sunnan hann (Tveggjalambahólma)
er hólmi, sem Loðvík heitir; mun hólminn draga nafn af vík, sem
er sunnanvert á honum; vex þar mikið af stör, og er víkin vana-
lega mjög loðin." - „Uppi undan henni eru Gullbringur, en svo
heita snarbrattar brekkur í hlíðinni, og er þar mjög lyngi vaxið,
og vaxa þar krækiber, bláber, aðalbláber, hrútaber og fleiri
berjategundir og þroskast þar í góðum sumrum undrafljótt."
Upplýsingar um gróðurfarsbreytingar eru og mikilsverðar. Dæmi:
„Mikill lynggróður er sums staðar á Fellinu, og hríslendi er þar
talsvert, sem bendir á skógargróður á fyrri öldum, enda er enn
kallaður Kappastaðaskógur vestan í Fellinu; er mælt, að þar hafi
áður-verið skógur, og má enn finna þar í móunum bjarkargróður,
ef leitað er með gaumgæfni."
Sama gildir um upplýsingar um örnefni dregin af dýralífi.
Dæmi: „Lómshólmi heitir lítill hólmi heiman til í vatninu; þar
verpti stundum lómur." Vert er að gefa sérstakan gaum að
breytingum á dýralífi. Dæmi: „Þegar ég var ungur, verpti örnin
í Arnarhólma á Strýtukletti. Örnin veiddi silung og lax í vatn-
inu (Álftavatni) . . . Eitt sinn bjó bóndi á Torfastöðum, sem
Guðmundur hét Loftsson. Hann rændi örnina í hólmanum
tveimur eggjum, fór með þau á Eyrarbakka og seldi Nielsen verzl-
unarstjóra þau á tvær krónur. . . . En eftir þetta verpti örnin
aldrei í hólmanum, en flutti sig í ógenga hamra í Langabás í
fjallinu." - „Skollaborg er fyrir vestan Nónhæðarflóann. . . .
Austan- og sunnanundir borginni eru urðir, sem tófur grenjuðu
(gutu yrðlingum) í; hafa þær nú fyrir mörgum árum flutt sig
þaðan með öllu."
Sum örnefni eru dregin af veðurfari. Dæmi: „Á fjallstungunni
milli Hvítadals og Hvammsdals (í Saurbæ) er lllviti hæstur og
ber nafn með rentu, að því er Saurbæingar segja."
í öðru lagi eru upplýsingar, sem varða sérstaklega byggðar- Byggðarsaga
sögu, svo sem úpplýsingar um nöfn eyðibýla. Dæmi: „Á rústum
þessa sels (Yztasels í Axarfirði) var síðar byggt Staðarlón... en
það fór í eyði vegna sandfoks 1858. Var svo flutt um 2Vi km
Veðurfar
©