Lesbók Morgunblaðsins - 01.07.1973, Page 13

Uppruni og merking örnefna — Framhald af bls. 5
^ o ° ■ ■ *•
Mikilvægt er að gleyma ekki að inna heimildarmenn eftir upp- spurt um kynleg
runa og merkingu þeirra örnefna, sem vekja mega forvitni eða nöfn
furðu, því að stundum geta þeir skýrt á eðlilegan hátt slík ör-
nefni, sem ókunnugum eru óskiljanleg. Dæmi: „Þar utan við (er
engið) Gluggi, síðar Gluggar, sennilega af því, að engið var svo
vont, að menn slógu glugga í það, gluggasláttur var í því." -
„Blindsker þetta er nefnt Kirkjuflös og mun draga nafn af því,
að Fagraneskirkja hafi verið höfð sem mið á skerið." - „Kvalar-
lcekur er utan við Hlíðarhúsapart, en utan við hann er Kvöl,
slægja, sem illt þótti að slá." - „Lækurinn í.gilinu kemur austan
af Feljum. Feljur eru fláar upp á fjallsbrún, sem fela sig og fara
í hvarf, þegar brúnina neðan við þær ber við loft. Hultir á Aust-
fjörðum hylja sig af sömu sökum."
Rétt er að gefa sérstakan gaum að örnefnum, sem eru tví- Xvíræð merking
ræðrar merkingar, t. d. Sel-nöfn (af no. sel hk. eða selur kk.).
Dæmi: „Nokkru innar er vík með klettabökkum kölluð Sel-
holur . . . ekki er hægt að segja, hvort fyrri hlutinn er kenndur
við seli eða Sel, sem er á bökkunum nokkru innar . . . Nokkru
fyrir innan Selholur innri er Sellcekur, og hjá honum á bökkun-
um kallast Sel; þar mun áður hafa verið sel, og árin 1826-1828
var þar býli kallað Selhús."
Stundum má örnefni verða tilefni þess, að skrásetjari dragi
fram og tengi fornan og nýjan fróðleik um það efni, sem hann porn 0g nýr
telur falið í nafninu. Dæmi: „í miðju Manheimatúni eru Sölvar fróðleikur
hólar; þar munu áður hafa verið þurrkuð söl. Fyrr á öldum var
söivatekja allmikil á Skarði, að því er virðist. Björn ríki átti hálfar
Saurbæjarfjörur og eftir hann arftakar hans (DI V, 500). f Saur-
bæjarfjörum var ágætis sölvatekja, og áttu margar kirkjur sölva-
ítak þar. 1401 og síðan átti t. d. Skarðskirkja á Skarðsströnd 24
manna íferð í Saurbæjarfjörur (DI III, 657). Mun Ormur
Snorrason hafa gefið kirkjunni það ítak. Til Saurbæjar liggja
hinar svonefndu Sölvagötur eða Sölvamannagötur, eins og þær
eru stundum nefndar."
Skrá skal hvers konar sagnir, sem fylgja örnefnum. Ef sagnir örnefnasagnir
eru svo langar, að ekki fari vel í örnefnalýsingu að skrá þær í
heild, má taka það ráð að rekja stuttlega meginatriði þeirra.
Dæmi: „Nokkru ofar (er) kvos girt að neðan af háum börðum;
kallast hún Krubba. Munnmæli segja, að eitt sinn hafi ræningjar
komið í Botn og hafi þá fólk flúið í Krubbu, en eftir varð heima
gömul kona, sem ekki var ferðafær. Ræningjarnir spurðu kerl-
ingu, hvar fólkið væri, en hún sagði: „Allt fólk í Krubbu, ræn-
ingjar góðir."
Örnefnasögnum skal haldið til haga, þótt um sé að ræða
ósennilegar eða fjarstæðukenndar örnefnaskýringar, enda hafa
slíkar sagnir þjóðsagnafræðilegt gildi. Dæmi: „í Hraunum á
landamerkjum Vatnadals og Bæjar er hraunhóll rauðleitur að
ofan; er hann nefndur Hraunakollur eða Rauðkollur; er siðara
nafnið dregið af lit hans, en um hið fyrra er eftirfarandi sögn:
Á landnámstíð bjó sá maður í Vatnadal, sem Kollur hét. Kona
hans hét Helga. Þau voru heygð í hólum tveim sitt hvoru megin
árinnar, og hafa þeir síðan verið kenndir við þau; er Kollur
heygður í Hraunakolli." - „Hér um bil i miðju fjallinu, norður
og vestur af Hafragilsbænum, er stór klettaborg, sem Grímsborg
heitir, og á þar að hafa verið tröllabústaður til forna. Hét karl-
inn Grímur, og átti hann að geta talað þaðan við nafna sinn,
sem líka var tröllkarl í samnefndri klettaborg, sem er við túnið
á Ketu á Skaga. Um þá borg hef ég heyrt þessa sögu: „Fátæk
ekkja með mörg börn bjó í Ketu. Eitt mikið harðindaár átti hún
mjög þröngt í búi. Tók hún sig þá til og lagðist á bæn og þuldi
þetta stef:
Láttu reka reyður,
ríkur, ef þú getur,
brátt undir Björg ytri,
Borgar-Grímur, á morgun.
Átti þar að vera kominn hvalur um morguninn.""
Ef skrásetjara er kunnugt um, að sagnir hafi birzt um örnefni
á prenti, er rétt að vísa til þeirra. Dæmi: „Næsti hjalli fyrir
neðan Brýr heitir Mannabeinahjalli (sjá sögn í Þjóðsögum Jóns
Árnasonar II1, 87)."
Örnefni hafa verið íslenzkum skáldum yrkisefni allt frá Ön-
undi tréfót og Helgu Bárðardóttur til Jónasar Hallgrímssonar og
Jóns Helgasonar. Halda ber til haga örnefnaþulum og öðrum
kveðskap, þar sem örnefni eru upp talin. Sem dæmi má nefna
þessa gömlu þulu um læki í Fljótshlíð:
Sídjarfur innstur sýnist mér,
svo Búþarfur á eftir fer.
Gendill er hér og geysistór,
Gumphaus ofan fyrir klettinn fór.
Spýtingur jafnan spjarar sig,
spyr hann Brúðu: Viltu mig?
Ráfulangur er ræfils grey,
rekkar nefna Legilmey.
Meyjarmiga er mikið pen,
má svo nefna Þriggja spen.
Nceturótti svo nafnið ber,
og nú eru upptaldir lækir hér.
Stundum er átrúnaður tengdur örnefnum, og skal þess þá getið.
Dæmi: „Fremst er Maríubrunnur (á Keldum) . . . Guðmundur
góði Hólabiskup á að hafa vígt hann. Vatn hans var notað til
lækninga; er ein jarteinasagan um hann í Biskupasögunum. Nú
í seinni tíð hefir trúin á mátt hans vaknað aftur, og þykir vatn
hans einkum gott til augnlækninga (þó ekki fái blindir sýn).
Kona ein, sem lengi var búin að þjást af augnveiki, varð alheil
með því að drepa fingri sínum í augun, vættum úr Maríubrunni,
og dæmi eru til, að menn hafi fengið vatn á flöskur langar
leiðir að."
Sama er að segja um bannhelgi. Dæmi: „Álagaþúfa heitir stór
þúfa neðst á Neðriekru; hana má heldur ekki slá; sé það gert,
verður ábúandi fyrir einhverjum fjárskaða, t. d. kýrmissi eða öðru.
Þegar Friðrik Stefánsson alþingismaður bjó á Skálá, var þúfan
óvart slegin af einhverjum kaupamanni hans, og um haustið
missti Friðrik snemmbæruna úr fjósinu; og var það hans bezta
kýr. Eiður hefur sléttað túnið kringum þúfuna, en látið hana
óskerta."
Ef engin sögn eða upprunaskýring er til um forvitnilegt ör-
nefni, er rétt að taka það fram. Dæmi: „Á Heystæðum fremri er
Undirgangur, gömul jarðgöng, sem vottar fyrir á þrem stöðum,
í miðið aðeins jarðsig, svo vottar fyrir þeim. Engar sagnir eru
um göng þessi, og verður hvorki getið til, hvenær þau voru gerð
né í hvaða tilgangi." — „Skakkarból kallast bunga í Breiðhillu,
nokkuð fyrir innan Rönd. Nafnið er lítt skiljanlegt, mun að lík-
indum gamalt, en ekki eru kunnar sagnir um uppruna þess." -
„Jónshús heita út og niður af bæ; enginn veit um Jón."
Hafa ber í huga, að neikvæðar upplýsingar geta líka haft gildi,
t. d. að ekki sé klettaborg hjá Borgar-nafni, sem því gæti verið
dregið af fjárborg.
Vísun til
prentaðra sagna
Kveðskapur
Átrúnaður
Bannhelgi
Engin sögn
eða skýring
Neikvæðar
upplýsingar